જમીનનું સૌરીકરણઃ આ પદ્ધતિ થકી કોઈ પણ રસાયણનું ઉપયોગ કર્યા વગર મેળવો નીંદણથી રાહત

ખેડૂત મિત્રો, શું તમે તમારા ઉચ્ચ-મૂલ્યવાળા પાકને વિનાશક નીવડતા હઠીલા નીંદણ સામે લડવાથી કંટાળી ગયા છો? તો આવો, અહીં આપણે જમીન સૌરીકરણ નામની નવીનતમ પદ્ધતિનો પરિચય કરાવીએ. આ બિન-રાસાયણિક પદ્ધતિ નીંદણ નિયંત્રણ માટે અસરકારક અને પર્યાવરણને અનુકૂળ ઉપાય પૂરો પાડે છે.

માટીનું સૌરીકરણ સૌર ઊર્જાનો ઉપયોગ કરીને જમીનને નીંદણના બીજ, જીવાતો અને રોગકારક સૂક્ષ્મજીવો માટે ઘાતક તાપમાને ગરમ કરે છે. આ પ્રક્રિયામાં ભેજવાળી જમીનને પારદર્શક પ્લાસ્ટિક શીટ્સ સાથે આવરી લેવાનો સમાવેશ થાય છે, જે સૌર કિરણોત્સર્ગને કરીને ગ્રીન હાઉસ અસરનું સર્જન કરે છે તેમજ છોડના અનિચ્છનીય વિકાસને દૂર કરે છે.

જમીનનું સૌરીકરણ એટલે શું?

માટીમાં રહેલી જીવાતોનું વ્યવસ્થાપન કરવા માટે જમીનનું સૌરીકરણ એ કુદરતી અને પર્યાવરણને અનુકૂળ એવી એક પદ્ધતિ છે, જેમાં ઉનાળાની ઋતુમાં પારદર્શક પ્લાસ્ટિકથી જમીનને આવરી લેવામાં આવે છે, જે જમીનને એવા તાપમાને ગરમ કરે છે જેથી નીંદણ, છોડના પેથોજન્સ અને નેમાટોડ્સને મારી નાખે છે. આ એક બિન-રાસાયણિક પદ્ધતિ છે જે હાનિકારક ઝેરને વાતાવરણમાં છોડતી નથી.

સૌરીકરણ છોડને પોષક તત્વોની ઉપલબ્ધતામાં વધારો કરીને અને છોડના રોગોને દબાવીને જમીનના સ્વાસ્થ્યમાં પણ સુધારો કરે છે. આ પદ્ધતિમાં કાર્બનિક અથવા અકાર્બનિક મલ્ચ (આવરણ) દ્વારા જમીનને આવરી લેવામાં આવે છે. મલ્ચીંગ કે આવરણ જમીનના ભેજ, જમીનની નિતારશક્તિ, નીંદણ નિયંત્રણ, જમીનનું તાપમાન, જમીનનું ધોવાણ સંરક્ષણ, જમીનના પોષક તત્વો, જીવાત અને રોગ નિયંત્રણને વેગ આપે છે.

જમીનનું સૌરીકરણ એ માટીને નીંદણ અને રોગમુક્ત કરવાની એક પદ્ધતિ છે, જેમાં ભેજવાળી જમીનને ગરમીના મહિનાઓ દરમિયાન ૪-૬ અઠવાડિયા સુધી પારદર્શક પોલિઇથિન ફિલ્મથી આવરી લેવામાં આવે છે. આ અસરકારક રીતે કેટલાક ફાયટોપેથોજેનિક ફૂગ અને નીંદણના બીજથી જમીનને જંતુરહિત કરવામાં આવે છે. તે ઓર્ગેનિક ખેડુતો માટે મૂલ્યવાન સાધન છે.

સૌરીકરણ ટેકનોલોજી શું છે?

• આ પ્રક્રિયામાં ગરમીના શોષણને મહત્તમ બનાવવા માટે પ્લાસ્ટિકની ફિલ્મને જમીનની સપાટીની નજીક મૂકવામાં આવે છે. ઘાટા રંગની જમીનમાં વધુ કિરણોત્સર્ગનું શોષણ થાય છે, જેના કારણે તાપમાન ઊંચું રહે છે. ભેજવાળી જમીન ગરમીના સ્થાનાંતરણ અને જમીનયુક્ત સજીવોની સંવેદનશીલતામાં વધારો કરે છે.
• સૌરીકરણમાં પ્લાસ્ટિકની ફિલ્મની પસંદગી નિર્ણાયક હોય છે, જેમાં સ્પષ્ટ પારદર્શક પોલિઇથિલિન તેની પરવડે તેવી ક્ષમતા અને ટકાઉપણાને કારણે સૌથી વધુ ઉપયોગમાં લેવાય છે. પાતળી ફિલ્મો જમીનને ગરમ કરવા માટે વધુ કાર્યક્ષમ છે. સૌરીકરણ પહેલાં અથવા તે દરમિયાન સિંચાઈ પ્રક્રિયા સૌરીકરણની અસરકારકતાને વધુ વેગ આપે છે.
• ગરમ ઉનાળા દરમિયાન ૪-૬ અઠવાડિયાની સારવારનો સમયગાળો સામાન્ય રીતે નોંધપાત્ર પરિણામો હાંસલ કરવા માટે પૂરતો હોય છે.

માટીનું સૌરીકરણ સૌર ઊર્જાનો ઉપયોગ કરીને જમીનને નીંદણના બીજ, જીવાતો અને રોગકારક સૂક્ષ્મજીવો માટે ઘાતક તાપમાને ગરમ કરે છે. આ પ્રક્રિયામાં ભેજવાળી જમીનને પારદર્શક પ્લાસ્ટિક શીટ્સ સાથે આવરી લેવાનો સમાવેશ થાય છે, જે સૌર કિરણોત્સર્ગને કરીને ગ્રીન હાઉસ અસરનું સર્જન કરે છે તેમજ છોડના અનિચ્છનીય વિકાસને દૂર કરે છે.

જમીનનું સૌરીકરણ એટલે શું?

         માટીમાં રહેલી જીવાતોનું વ્યવસ્થાપન કરવા માટે જમીનનું સૌરીકરણ એ કુદરતી અને પર્યાવરણને અનુકૂળ એવી એક પદ્ધતિ છે, જેમાં ઉનાળાની ઋતુમાં પારદર્શક પ્લાસ્ટિકથી જમીનને આવરી લેવામાં આવે છે, જે જમીનને એવા તાપમાને ગરમ કરે છે જેથી નીંદણ, છોડના પેથોજન્સ અને નેમાટોડ્સને મારી નાખે છે. આ એક બિન-રાસાયણિક પદ્ધતિ છે જે હાનિકારક ઝેરને વાતાવરણમાં છોડતી નથી.

         સૌરીકરણ છોડને પોષક તત્વોની ઉપલબ્ધતામાં વધારો કરીને અને છોડના રોગોને દબાવીને જમીનના સ્વાસ્થ્યમાં પણ સુધારો કરે છે. આ પદ્ધતિમાં કાર્બનિક અથવા અકાર્બનિક મલ્ચ (આવરણ) દ્વારા જમીનને આવરી લેવામાં આવે છે. મલ્ચીંગ કે આવરણ જમીનના ભેજ, જમીનની નિતારશક્તિ, નીંદણ નિયંત્રણ, જમીનનું તાપમાન, જમીનનું ધોવાણ સંરક્ષણ, જમીનના પોષક તત્વો, જીવાત અને રોગ નિયંત્રણને વેગ આપે છે.

         જમીનનું સૌરીકરણ એ માટીને નીંદણ અને રોગમુક્ત કરવાની એક પદ્ધતિ છે, જેમાં ભેજવાળી જમીનને ગરમીના મહિનાઓ દરમિયાન ૪-૬ અઠવાડિયા સુધી પારદર્શક પોલિઇથિન ફિલ્મથી આવરી લેવામાં આવે છે. આ અસરકારક રીતે કેટલાક ફાયટોપેથોજેનિક ફૂગ અને નીંદણના બીજથી જમીનને જંતુરહિત કરવામાં આવે છે. તે ઓર્ગેનિક ખેડુતો માટે મૂલ્યવાન સાધન છે.

સૌરીકરણ ટેકનોલોજી શું છે?

• આ પ્રક્રિયામાં ગરમીના શોષણને મહત્તમ બનાવવા માટે પ્લાસ્ટિકની ફિલ્મને જમીનની સપાટીની નજીક મૂકવામાં આવે છે. ઘાટા રંગની જમીનમાં વધુ કિરણોત્સર્ગનું શોષણ થાય છે, જેના કારણે તાપમાન ઊંચું રહે છે. ભેજવાળી જમીન ગરમીના સ્થાનાંતરણ અને જમીનયુક્ત સજીવોની સંવેદનશીલતામાં વધારો કરે છે.
• સૌરીકરણમાં પ્લાસ્ટિકની ફિલ્મની પસંદગી નિર્ણાયક હોય છે, જેમાં સ્પષ્ટ પારદર્શક પોલિઇથિલિન તેની પરવડે તેવી ક્ષમતા અને ટકાઉપણાને કારણે સૌથી વધુ ઉપયોગમાં લેવાય છે. પાતળી ફિલ્મો જમીનને ગરમ કરવા માટે વધુ કાર્યક્ષમ છે. સૌરીકરણ પહેલાં અથવા તે દરમિયાન સિંચાઈ પ્રક્રિયા સૌરીકરણની અસરકારકતાને વધુ વેગ આપે છે.
• ગરમ ઉનાળા દરમિયાન ૪-૬ અઠવાડિયાની સારવારનો સમયગાળો સામાન્ય રીતે નોંધપાત્ર પરિણામો હાંસલ કરવા માટે પૂરતો હોય છે.

સૌરીકરણનો કાર્યસિદ્ધાંત

         હાઇડ્રોથર્મલ અસર એ સૌરીકરણની એક અગત્યની પ્રક્રિયા છે. ભેજવાળી જમીનને ગરમ કરવાથી જમીનના નાશમાં તેની અસરકારકતામાં વધારો કરીને સૌરીકરણમાં વધારો થાય છે. ૫૦ ડિગ્રી સેલ્સિયસથી ઉપરના તાપમાને સુક્ષ્મજીવોનું અસ્તિત્વ થોડા કલાકો પૂરતું જ મર્યાદિત હોય છે અને ૩૭‑૫૦  ડિગ્રી સેલ્સિયસ તાપમાને ૨-૫ સપ્તાહની અંદર વસ્તીમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો જોવા મળે છે.

         સૌરીકરણનો હીટિંગ ઘટક આ તાપમાનની શ્રેણીને પ્રાપ્ત કરવામાં અને માટીના માઇક્રોફ્લોરા અને નેમાટોડ્સને અસરકારક રીતે ઘટાડવામાં નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવે છે. ગરમીથી સીધા નાશ ઉપરાંત, સૌરીકરણ દરમિયાન પેટા-ઘાતક ગરમીની જમીનના સજીવો પર અન્ય અસરો પણ થાય છે. તેના પરિણામે અંકુરણમાં વિલંબ થાય છે, વૃદ્ધિ દરમાં ઘટાડો થાય છે, સોઇલ ફ્યુમીગન્ટસ પ્રત્યે સંવેદનશીલતા વધે છે અને સંભવતઃ ફાયટોપેથોજેનિક ફૂગના જૈવિક નિયંત્રણને પ્રેરિત કરે છે. પેટા-ઘાતક હીટિંગ નેમાટોડના પ્રજનન અથવા ઇંડામાંથી બહાર નીકળવાનું પણ અટકાવી શકે છે, જે નેમાટોડ્સના નિયંત્રણમાં વિલંબ તરફ દોરી જાય છે.

         જમીનનું સૌરીકરણ જમીનના ગુણધર્મો અને ખનિજ પોષક તત્વોને પણ અસર કરે છે. પ્લાસ્ટિક આવરણ યુક્ત અને સૌરયુક્ત જમીનમાં સારવાર ન કરાયેલી જમીનની તુલનામાં દ્રાવ્ય ખનિજ પોષક તત્વોનું પ્રમાણ ઊંચું જોવા મળે છે. આ પ્રક્રિયા કાર્બનિક પદાર્થો અને ઉષ્માયુક્ત માટીના જીવાવરણમાંથી દ્રાવ્ય ખનિજ પોષકતત્વોને મુક્ત કરે છે, જે એમોનિયમ-નાઇટ્રોજન, નાઇટ્રેટ-નાઇટ્રોજન, કેલ્શિયમ, મેગ્નેશિયમ અને વિદ્યુત વાહકતામાં વધારો કરે છે. દ્રાવ્ય ખનિજ પોષક તત્વોમાં આ વધારો જમીનમાં વધારાનો આર્થિક લાભ પૂરો પાડે છે.

         માટીના જીવાવરણ પર સૌરીકરણની અસરો અન્ય નિંદામણ-નાશક પદ્ધતિઓ કરતાં વધુ પસંદગીયુક્ત હોય છે. થર્મોહિષ્ણુ ફૂગ અને એક્ટિનોમાઇસાઇટ્સ, ફાયટોપેથોજેનિક અને કુલ ફૂગની સાપેક્ષે ઓછી માત્રામાં પ્રભાવિત થાય છે, જેનાથી તેઓ સૌરીકૃત જમીનને ફરીથી સંકલિત કરી શકે છે. ફ્લોરોસન્ટ સ્યુડોમોનાડ્સ અને માયકોરિઝલ ફૂગ જેવા ચોક્કસ લાભદાયક સુક્ષ્મસજીવો શરૂઆતમાં થોડા પ્રમાણમાં ઘટે છે પરંતુ તે સૌરીકૃત જમીનને ફરીથી સંકલિત કરી શકે છે. સૌરીકરણ સેપ્રોફિટિક સુક્ષ્મસજીવોના વસાહતીકરણમા પણ લાભદાયી છે, જે હયાત ફાયટોપેથોજેન્સને નિષ્ક્રિય કરે છે. સૌરીકરણ પછી કાર્બનિક પદાર્થો ઉમેરવાથી જમીનમાં સુક્ષ્મસજીવોનું સંતુલન પુન:સ્થાપિત કરવામાં મદદ મળે છે.

જો કે, જમીનના સૌરીકરણની સફળતા ચોક્કસ પેથોજન અથવા જીવાત અને પર્યાવરણીય પરિસ્થિતિઓની ગરમી સહનશીલતાના આધારે અલગ-અલગ હોઈ શકે છે. નીંદણ નિયંત્રણ એ સૌરીકરણનું બીજું દૃશ્યમાન પરિણામ છે. શિયાળાનું નીંદણ સામાન્ય રીતે સૌરીકરણ પ્રત્યે વધુ સંવેદનશીલ હોય છે, જ્યારે ઉનાળુ નીંદણ વધુ પ્રતિરોધક હોય છે. નીંદણને નાબૂદ કરવાથી પાક વચ્ચે સંવેદનશીલ નીંદણ પ્રજાતિઓ પર પેથોજેન્સ અથવા જીવાતોના નિર્માણને અટકાવી શકાય છે.

નીંદણ અને રોગ સંબંધ

• સૌરીકરણ નજીકના જંગલી છોડ સાથે સંકળાયેલા રોગો અને જીવાતોને ઘટાડે છે.
• નીંદણને દૂર કરવાથી, રોગો અને જીવાતોની એકંદર હાજરી ઓછી થાય છે.

મહત્તમ અસરકારકતા

• સૌરીકરણ પહેલાં આ વિસ્તારને પાણી આપો અને નીંદણને જમીનમાં સમાવિષ્ટ કરતા પહેલા તેને વધવા દો.
• પ્રક્રિયા અસરકારક રીતે કાર્ય કરે છે તેની ખાતરી કરવા માટે પ્લાસ્ટિક હેઠળ નીંદણ વૃદ્ધિનું નિરીક્ષણ જરૂરી છે.

અળસિયાં અને નેમાટોડ્સ પર અસર

• સૌરીકરણ દરમિયાન અતિશય ગરમીથી બચવા માટે અળસિયાં જમીનમાં ઊંડે ઉતરી જાય છે.

નેમાટોડ્સ સૌરીકરણ સાથે દૂર કરી શકાય છે, પરંતુ કેટલાક જમીનમાં ઊંડે સુધી ટકી શકે છે. 

જો કે, જમીનના સૌરીકરણની સફળતા ચોક્કસ પેથોજન અથવા જીવાત અને પર્યાવરણીય પરિસ્થિતિઓની ગરમી સહનશીલતાના આધારે અલગ-અલગ હોઈ શકે છે. નીંદણ નિયંત્રણ એ સૌરીકરણનું બીજું દૃશ્યમાન પરિણામ છે. શિયાળાનું નીંદણ સામાન્ય રીતે સૌરીકરણ પ્રત્યે વધુ સંવેદનશીલ હોય છે, જ્યારે ઉનાળુ નીંદણ વધુ પ્રતિરોધક હોય છે. નીંદણને નાબૂદ કરવાથી પાક વચ્ચે સંવેદનશીલ નીંદણ પ્રજાતિઓ પર પેથોજેન્સ અથવા જીવાતોના નિર્માણને અટકાવી શકાય છે.

નીંદણ અને રોગ સંબંધ

• સૌરીકરણ નજીકના જંગલી છોડ સાથે સંકળાયેલા રોગો અને જીવાતોને ઘટાડે છે.
• નીંદણને દૂર કરવાથી, રોગો અને જીવાતોની એકંદર હાજરી ઓછી થાય છે.

મહત્તમ અસરકારકતા

• સૌરીકરણ પહેલાં આ વિસ્તારને પાણી આપો અને નીંદણને જમીનમાં સમાવિષ્ટ કરતા પહેલા તેને વધવા દો.
• પ્રક્રિયા અસરકારક રીતે કાર્ય કરે છે તેની ખાતરી કરવા માટે પ્લાસ્ટિક હેઠળ નીંદણ વૃદ્ધિનું નિરીક્ષણ જરૂરી છે.

અળસિયાં અને નેમાટોડ્સ પર અસર

• સૌરીકરણ દરમિયાન અતિશય ગરમીથી બચવા માટે અળસિયાં જમીનમાં ઊંડે ઉતરી જાય છે.

નેમાટોડ્સ સૌરીકરણ સાથે દૂર કરી શકાય છે, પરંતુ કેટલાક જમીનમાં ઊંડે સુધી ટકી શકે છે. 

સૌજન્ય: 

કે. એમ. ગોજિયા, એમ. જે. ગોજિયા, એસ. કે. ચાવડા અને એસ. કે. ગાધે

જુનાગઢ કૃષિ યુનિવર્સીટી, જુનાગઢ – ૩૬૨૦૦૧

E-mail: kashyapgojiya@gmail.com