યૂઝફુલ ટિપ્સ : જીરુંના પાકમાં થતા ફૂગજન્ય રોગો અને તેનું નિયંત્રણ

જીરું એ ગુજરાતમાં થતો મહત્વનો એક મસાલા પાક છે. સૌરાષ્ટ્રમાં જીરુંનું વાવેતર સારા પ્રમાણમાં થાય છે. જીરું ઘણા ઔષધીય ઉપયોગમાં પણ વપરાય છે. તે પેટનો દુ:ખાવા, એસિડિટી સામે રક્ષણ આપેછે તથા પેટમાં ઠંડક કરે છે. જીરું એ શિયાળામાં ઠંડા અને સૂકા વાતાવરણમાં થતો પાક છે. જીરામાં ખેડૂતોને મુંઝાવતી સમસ્યા તેમાં આવતા રોગો છે. તેમાં મુખ્યત્વે કાળી ચરમી, ભૂકી છારો અને સુકારો જેવા રોગો આવે છે. તેના રોગકારકો, અનુકૂળ હવામાન, લક્ષણો અને નિયંત્રણના ઉપાયો નીચે મુજબ છે.

૧) કાળી ચરમી:-

રોગ કારક:- અલ્ટરનેરિયા નામની ફૂગથી આ રોગ થાય છે.

અનુકૂળ હવામાન:- આ રોગની રોગકારક ફૂગ બીજજન્ય તેમજ જમીનજન્ય છે. આ રોગ બીજ તથા પવન દ્વારા ફેલાય છે. હવામાનમાં અચાનક ફેરફાર થતા આ રોગ આવવાની શક્યતા વધી જાય છે, કારણ કે જીરુંનો પાક વાતાવરણ સામે અતિ સંવેદનશીલ હોય છે. ઠંડુ, ભેજવાળું હવામાન, પવન, કમોસમી વરસાદ તથા જમીનમાં વધુ પાણી અને ભેજ આ રોગનો ફેલાવો કરે છે. સામાન્ય રીતે વાવેતર પછી ૩૦થી ૪૦ દિવસે ફૂલ બેસે, ત્યારે આ રોગનો ફેલાવો થાય છે.

લક્ષણો:- રોગની શરૂઆત સામાન્ય રીતે પાનની ટોચથી થાય છે. ફૂલ બેસે, ત્યારે ખાસ કરીને ડાળીઓ, થડ અને પાન પર બદામી રંગના ડાઘ જોવા મળે છે. સમય જતા તે ભૂખરા થઇ કથ્થાઈ રંગના ટપકા જેવું થય જાય છે. છેલ્લે આખો છોડ બદામી રંગ જેવો દેખાય છે અને ખેતરમાં વધુ ફેલાવો થતા ખેતર બળેલા જેવું દેખાય છે. આ રોગના લીધે પાકના ઉત્પાદનમાં ખૂબ જ ઘટાડો થાય છે. ક્યારેક પાક ૧૦૦ ટકા જેટલો નિષ્ફળ જવાની શક્યતા રહે છે.

નિયંત્રણના ઉપાયો:- ખેડૂતોને જીરું વાવવામાં નડતી સમસ્યાઓ પૈકીની કાળી ચરમી રોગની સમસ્યાના ઉપાયો નીચે મુજબ છે.

રોગ આવતા પૂર્વે તેનાથી બચવાના ઉપાયો પર નઝર કરીએ, તો

૧. આ રોગ મુખ્યત્વે બીજ દ્વારા ફેલાતો હોવાથી રોગમુક્ત બીજની પસંદગી કરવી ખૂબ જ અગત્યની બાબત છે.

૨. આ રોગના નિયંત્રણ માટે સારી નિતાર વાળી, રેતાળ, ગોરાડું જમીન પસંદ કરવી.

૩. દર વર્ષે જો જીરુંનો પાક વવાતો હોય તો પાકની ફેરબદલી કરવી

૪. મોડેથી કરેલા પાકના વાવેતરમાં આ રોગ જોવા મળે છે, કારણ કે આપણા વિસ્તારમાં ડિસેમ્બર, જાન્યુઆરીમાં ઝાકળનું પ્રમાણ જોવા મળે છે. આ ઝાકળથી બચવા માટે ઑક્ટોબરનું છેલ્લાં અઠવાડિયા અથવા નવેમ્બરના પહેલા અઠવાડિયામાં વાત્તાવરણ અનુકૂળ હોય, તો વાવેતર કરવું.

૫. સૂર્યનો તાપ મળી રહે, તેમ વાવેતર કરવું. બિયારણનો દર પ્રમાણસર રાખવો કે જે સામાન્ય રીતે ૧૨થી ૧૫ કિ.ગ્રા પ્રતિ હેક્ટૅર હોય છે.

૬. પ્રમાણસર અને વાતાવરણને ધ્યાનમાં રાખી પિયત આપવુ અને હળવુ પિયત આપવુ. ખેતરના પાછળના ભાગમાં કે ક્યાંય પાણી ભરાઈ ન રહે, તેનુ ખાસ ધ્યાન રાખવું.

૭. રોગકારક છોડ દેખાય, તો તેને કાઢીને બાળી નાખવા.

૮. નાઇટ્રોજનયુક્ત ખાતરનો વધુ ઉપયોગ ન કરવો.

૯. બીજને વાવતા પહેલા મેંકોઝેબ અથવા થાયરમ દવાનો ૩ ગ્રામ પ્રતિ ૧ કિ.ગ્રા. બીજ મુજબ પટ આપવો.

રોગ આવ્યા બાદના રાસાયણિક પગલા :-

૧. પાકમાં રોગ દેખાય કે ન દેખાય, વાવેતર બાદ  ૩૦ દિવસે ફૂગનાશક દવા જેવી કે મેંકોઝેબ ૩૦ ગ્રામ પ્રતિ ૧૦ લીટર પાણીમાં અથવા ડાઇફેંકનાઝોલ ૧૦ મિ. લી. પ્રતિ ૧૦ લીટર પાણીમાં ઉમેરી ૧૦થી ૧૨ દિવસના અંતરે ૨થી ૩ છંટકાવ કરવા.

૨. રોગના જૈવિક નિયંત્રણ માટે સ્યુડોમોનસ ફ્લુરોસન્સ (આઈ.એસ.એસ.આર.- ૬) ૧૦^૮સી.એફ.યૂ./ ગ્રામની ૧૦ ગ્રામ/કિ.ગ્રા. બીજ મુજબ બીજ માવજત આપવી.

૨.) ભૂકીછારો

રોગ કારક:- ઈરીસીફી પોલીગોની નામની ફૂગથી આ રોગ થાય છે.

અનુકૂળ હવામાન:- આ રોગને સૂકું અને ઠંડુ વાતાવરણ માફક આવે છે. છોડને વૃદ્ધિ સમયે વધુ પડતું પાણી આપવાથી પણ આ રોગનો ફેલાવો થઇ શકે છે.

લક્ષણો:- રોગની શરૂઆત ફૂલ બેસવાના તથા બીજ બાંધવાના સમયે જોવા મળે છે. આ રોગનો ફેલાવો પવન દ્વારા થાય છે. આ રોગની શરૂઆત અનુકૂળ વાતાવરણમાં છોડમાં નીચેના પાન પર થાય છે. પાન પર ફૂગના સફેદ રંગના બીજાણુંઓની વૃદ્ધિ થયેલી જોવા મળે છે. પાન પર એક-બે જગ્યાએથી રોગની શરૂઆત થતી જોવા મળે છે. સમય જતા ફૂગની વૃદ્ધિ છોડના પાન, કુમળી ડાળીઓ તેમજ બીજ પર જોવા મળે છે. આવા છોડમાં દાણા બેસતા નથી. જો ફૂલ અવસ્થાએ આ રોગ આવે, તો ૫૦ ટકા જેટલો ઉત્પાદનમાં ઘટાડો થાય છે.

નિયંત્રણના ઉપાયો:- 

સંરક્ષણાત્મક પગલા તરીકે પાક ૪૫ દિવસનો થાય કે રોગની શરૂઆત થાય કે તરત જ દ્રાવ્ય ગંધક (વેટેબલ સલ્ફર) ૦.૨ % ૨૫ ગ્રામ અથવા હેક્ઝાકોનાઝોલ અથવા પ્રોપીકોનાઝોલ ૧૦ મિલી/૧૦ લીટર પાણીના દ્રાવણના ૨થી ૩ છંટકાવ કરવા.

૩.) સુકારો:-

રોગ કારક:- આ રોગ ફ્યુંઝેરિયમ ઑક્સિસ્પોરિયમ નામની ફૂગ થી થાય છે.

અનુકૂળ હવામાન:- જીરુંનો પાક બેથી ત્રણ વાર એક જ જમીન પર લેવાથી આ રોગ થવાની શક્યતા વધે છે. જમીનનું ઉષ્ણતામાન ૨૮થી ૩૦ સે. રોગને માફક આવે છે.

લક્ષણો:-  સ્વસ્થ લાગતા છોડની ઉપરની કૂણી ટોચો અને ડાળીઓ અચાનક બીજા દિવસે નમી પડે અને સુકાઈ જાય છે. રોગની શરૂઆતમાં ખેતરમાં નાના કુંડાળા જોવા મળે છે કે જે ધીમે-ધીમે પ્રસરે છે. આ રોગના લક્ષણોમાં સ્વસ્થ છોડના પાન અને ડાળીઓ એકાએક નમી પડે છે અને બીજા દિવસે આખો છોડ લંઘાઈને સૂકાવા લાગે છે. રોગીષ્ટ છોડમાં દાણા બેસતા નથી અને બેસે, તો ચિમળાયેલા અને પોચા હોય છે.

નિયંત્રણના ઉપાયો:- 

આ રોગ આવતા અગાઉ લેવાતા પગલાંઓમાં જોઇએ, તો

૧. જૈવિક નિયંત્રણ: પ્રયોગો પરથી ફલિત થયું છે કે ટ્રાયકોડરમા ફૂગના બીજાણુંઓનું મેળવણ જમીનમાં વાવણી સમયે ઉમેરવામાં આવે, તો ક્રમે-ક્રમે તેની વૃદ્ધિ થતા આ રોગની સામે અસરકારક રીતે રક્ષણ પૂરું પાડે છે. આવા ટ્રાયકોડરમાના બીજાણુંઓ કરોડોની સંખ્યામાં (૨x૧૦^૬ થી ૨x૧૦^૮/ગ્રામ એટલે કે ૧ ગ્રામ પાવડર આધારિત કલ્ચરમાં ૨૦ લાખથી ૨૦ કરોડ જીવંત કોષો) હોય, તેવું વાપરવું જોઇએ. આ રોગના જૈવિક નિયંત્રણ માટે ટ્રાયકોડરમા હરજેનિયમ પાવડર ૫ કિ.ગ્રા./હેક્ટૅર મુજબ ૫૦૦ કિ.ગ્રા. દિવેલા કે રાયડના ખોળ સાથે મિશ્રણ કરી વાવણી સમયે જમીનમાં ઉમેરવાથી આ રોગનું સારૂ નિયંત્રણ થાય છે.

૨. બીજને વવાતા પહેલા કાર્બેંડાઝિમ અથવા મેંકોઝેબ અથવા થાયરમ જેવી ફૂગનાશક દવાનો ૩ ગ્રામ/ કિ.ગ્રા. બીજ પ્રમાણે બીજ માવજત આપી વાવણી કરવી.

સમતલ જમીનમાં વાવતેર કરવું.

પાકની ફેરબદલી જુવાર કે બાજરીના પાક સાથે કરવી.

છાણિયું ખાતર વાપરવું.

રોગીષ્ટ છોડનો બાળીને નાશ કરવો.

પ્લાસ્ટિક પાથરી સૂર્ય તાપથી માટી તપાવવાથી પણ આ રોગનું અસરકારક નિયંત્રણ થાય છે.

ગુજરાત જીરું- ૩ અને ૪ જાત સૂકારા સામે રોગ પ્રતિકારક છે. બીજની પસંદગી રોગમુક્ત પાકમાંથી જ કરવી.

૯. આ રોગ જમીનજન્ય હોવાથી બીજા ઉપાયો અસરકારક નીવડતા નથી. આ રોગ આવ્યા પછી તેનું નિયંત્રણ કરવું ખૂબજ મુશ્કેલ છે. માટે આ રોગ ટાળવાના ઉપાયો કરવા જોઇએ.