આબોહવા પરિવર્તન સામે સ્થિતિસ્થાપકતા વધારવા માટે પાક વૈવિધ્યકરણ

ભારતમાં મોટા ભાગની ખેતીની જમીન ખંડિત છે જેથી ખેડૂતોને જમીનનું સંચાલન કરવું મુશ્કેલ બને છે. વધુમાં, ખેડૂતો મોટા ભાગે મોનોકલ્ચર કરે છે.મોનોકલ્ચર, વ્યાપારીકરણ અને બજારની માંગને કારણે પ્રચલિત બન્યું છે. જો કે, આ અભિગમમાં નોંધપાત્ર આર્થિક અને પારિસ્થિતિક ખામીઓ છે, જેમાં જમીનના પોષક તત્ત્વોનો ઘટાડો, જંતુઓ અને રોગોની વધતી જતી સંવેદનશીલતા, જૈવવિવિધતાની ખોટ અને જમીનની અધોગતિ, જે સામૂહિક રીતે ઇકોસિસ્ટમની સ્થિતિસ્થાપકતાને નબળી પાડે છે. વધુમાં, મોનોકલ્ચર આત્યંતિક બદલાતી આબોહવાની પરિસ્થિતિઓ જેમ કે આત્યંતિક હવામાનની ઘટનાઓ, તાપમાનની વધઘટ અને અનિયમિત વરસાદની પેટર્નને અનુકૂલન કરવાની ક્ષમતા નબળી પડે છે.માટે કૃષિ પ્રણાલીઓની અનુકૂલનક્ષમતા ઘટાડીને અને સંસાધનોની ઉપલબ્ધતામાં ફેરફાર કરીને આબોહવા પરિવર્તન પ્રત્યે સંવેદનશીલતાને વધારે છે. તેનાથી વિપરીત, પાક વૈવિધ્યકરણ - સમય અને અવકાશમાં બહુવિધ ઉત્પાદન સ્ત્રોતો જાળવી રાખવા તરીકે વ્યાખ્યાયિત - આ પડકારોનો ટકાઉ ઉકેલ આપે છે. પાક વૈવિધ્યકરણની વિવિધ પદ્ધતિઓની શોધ કરે છે, જેમાં અવકાશી (દા.ત., આંતરખેડ, કૃષિ વનીકરણ) અને ટેમ્પોરલ વ્યૂહરચનાઓ (દા.ત., પાક પરિભ્રમણ), તેમના ફાયદાઓ પર ભાર મૂકે છે જેમ કે માટીના આરોગ્યમાં સુધારો, જંતુ અને રોગના દબાણમાં ઘટાડો,સંસાધનોના ઉપયોગની કાર્યક્ષમતા અને આબોહવાની પરિવર્તન ક્ષમતામાં વધારો. વધુમાં, અમે જમીન આરોગ્ય વ્યવસ્થાપન, સુસંગત પાકની પસંદગી અને સામુદાયિક જોડાણ સહિત મોનોકલ્ચરમાંથી વૈવિધ્યસભર પાક પદ્ધતિમાં સંક્રમણ માટેના વ્યવહારુ પગલાંની રૂપરેખા આપીએ છીએ. જૈવવિવિધતા અને ઇકોસિસ્ટમ સેવાઓને પ્રોત્સાહિત કરીને, પાક વૈવિધ્યકરણ માત્ર આબોહવા પરિવર્તનની પ્રતિકૂળ અસરોને ઘટાડતો નથી, પરંતુ લાંબા ગાળાની કૃષિ ટકાઉપણું અને આર્થિક સ્થિરતાને પણ સુનિશ્ચિત કરે છે.

પાક વૈવિધ્યકરણ: આબોહવા પરિવર્તન સામે ટકાઉ અભિગમ

પાક વૈવિધ્યકરણને ઉત્પાદનના બહુવિધસ્ત્રોતોની જાળવણી તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવે છે, અને ખેતીના લેન્ડસ્કેપ્સ અને સમયજતાં જે ઉત્પાદિત થાય છે તે બદલાય છે. અવકાશી અને સમય આધારિત વૈવિધ્યકરણ એ બે અલગ-અલગ પ્રકારની પાકની પેટર્ન છે જે ખેતરમાં પાકમાં વિવિધતા લાવવા અને પાકની ગુણવતા  વધારવા માટે અનુસરવામાં આવે છે. અવકાશી પાક વૈવિધ્યતામાં આંતર ખેડ, ગલીપાક, બહુમાળીપાક, મિશ્રપાક અને કૃષિ વનીકરણનો સમાવેશ થાય છે જ્યાં એકજ સમયે એક કરતાં વધુ છોડની પ્રજાતિઓ જમીન પર સમાવિષ્ટ કરવામાં આવે છે જ્યારે પાક પરિભ્રમણ, રિલેક્રોપિંગ અને કેચક્રોપિંગ દ્વારા સમય આધારિત પાક વૈવિધ્યતા પ્રાપ્ત થાય છે. ખાસ કરીને વરસાદ આધારિત પરિસ્થિતિ ઓબોહવાના વિક્ષેપોને કારણે પાકની કુલ નિષ્ફળતા સામે વીમો આપવા સાથે સંસાધનોના કાર્યક્ષમ ઉપયોગ દ્વારા એ ઓછી  જમીનમાં થી વધુ પાક લેવામા બહુ-પાકની પ્રેક્ટિસ કરવામાં આવે છે. તદુપરાંત, તે જીવાતો અને રોગોના ચક્રને પણ તોડી શકે છે.

પાક વૈવિધ્યકરણ કેવી રીતે ખેતરો અને કૃષિ પ્રણાલીઓની સ્થિરતા અને સ્થિતિસ્થાપકતામાં સુધારો કરે છે?

• જંતુ અને રોગના દબાણમાં ઘટાડો: એક જ વિસ્તારમાં એકથી વધુ પાક ઉગાડવાથી જીવાત અને રોગના ચક્રને તોડવામાં મદદ મળે છે. વિવિધ પાકો વિવિધ જંતુઓ અને રોગાણુઓને આકર્ષે છે, જે વ્યાપક ફાટી નીકળવાના જોખમને ઘટાડે છે જે મોનોકલ્ચરને નષ્ટ કરી શકે છે.
• જમીનનીતંદુરસ્તીમાં સુધારો: પાક વૈવિધ્યકરણ જમીનની રચના, પોષક તત્ત્વો અને કાર્બનિક પદાર્થોની સામગ્રીને વધારે છે. વૈવિધ્યસભર મૂળ પ્રણાલીઓ અને પાકના અવશેષો સારી જમીનની ફળદ્રુપતામાં ફાળો આપે છે અને અધોગતિ અટકાવે છે, જે લાંબા ગાળાની ઉત્પાદકતા તરફ દોરી જાય છે.
• સંસાધનનોબહેતર ઉપયોગ કાર્યક્ષમતા: વિવિધ પાકોમાં પાણી, પોષક તત્વો અને પ્રકાશની જરૂરિયાતો વિવિધ હોય છે. પાકોના મિશ્રણને ઉગાડવાથી, ખેડૂતો ઉપલબ્ધ સંસાધનોના ઉપયોગને શ્રેષ્ઠ બનાવી શકે છે, ખાતર અને પાણી જેવા બાહ્ય ઇનપુટ્સની જરૂરિયાતને ઘટાડી શકે છે.
• આર્થિકસ્થિરતા: વિવિધ પાક ઉગાડવાથી, ખેડૂતો એક બજાર અથવા પાકની કિંમત પરની તેમની નિર્ભરતા ઘટાડી શકે છે, જેનાથી વધુ સ્થિર આવક થાય છે. જો એક પાક નિષ્ફળ જાય અથવા તેનું બજાર મૂલ્ય ઓછું હોય, તો અન્યો સફળ થઈ શકે છે, નાણાકીય જોખમ ઘટાડે છે.
• જૈવવિવિધતાનુંસંરક્ષણ: વૈવિધ્યસભર ખેતરો વનસ્પતિ, જંતુઓ અને પ્રાણીઓની પ્રજાતિઓની વિશાળ શ્રેણીને ટેકો આપે છે, જે તંદુરસ્ત ઇકોસિસ્ટમમાં ફાળો આપે છે અને પર્યાવરણીય આંચકાઓ માટે વધુ સ્થિતિસ્થાપકતા આપે છે.

મોનોકલ્ચરમાંથી પાક વૈવિધ્યકરણ તરફ વળવાના પગલાં અને અભિગમો:

• જમીનઆરોગ્ય વ્યવસ્થાપન: જમીનની ફળદ્રુપતા, માળખું અને માઇક્રોબાયલ પ્રવૃત્તિનું મૂલ્યાંકન કરીને જમીનના સ્વાસ્થ્યને પ્રાથમિકતા આપો. જમીનની ગુણવત્તા વધારવા માટે કવર પાક, ઓછી ખેડાણ અને કાર્બનિક સુધારા જેવી પદ્ધતિઓનો અમલ કરો, જે સફળ પાક વૈવિધ્યકરણ માટે નિર્ણાયક છે.
• સુસંગતપાકોની પસંદગી: સ્થાનિક આબોહવા, જમીનની સ્થિતિ અને બજારની માંગ સાથે સુસંગત પાકોનું મિશ્રણ પસંદ કરો. વૃદ્ધિ ચક્ર, પોષક તત્વોની જરૂરિયાતો અને સ્થાનિક જીવાતો તેમ જ રોગો સામે પ્રતિકાર જેવા પરિબળોને ધ્યાનમાં લો. કેમ કે કઠોળ, અનાજ અને શાકભાજીનો સમાવેશ જૈવવિવિધતા અને આર્થિક સ્થિરતામાં સુધારો કરી શકે છે.
• આંતરખેડઅને સાથી વાવેતર: જમીનના ઉપયોગની કાર્યક્ષમતા વધારવા અને ફાયદાકારક છોડ-સૂક્ષ્મજીવાણુ ક્રિયાપ્રતિક્રિયાઓ બનાવવા માટે આંતરખેડ (એકસાથે બે અથવા વધુ પાક ઉગાડવા) અને સાથી વાવેતર (એકબીજાને ફાયદો થાય તેવા પાકોનું વાવેતર) સાથે પ્રયોગ કરો.
• એગ્રોઇકોલોજિકલપ્રેક્ટિસનું અમલીકરણ: એગ્રોઇકોલોજીકલ પ્રેક્ટિસ અપનાવો જે જૈવવિવિધતા અને ઇકોસિસ્ટમ સેવાઓને વધારે છે, જેમ કે કૃષિ વનીકરણ, પોલીકલ્ચર અને પશુધનનું પાક પદ્ધતિમાં એકીકરણ. આ પદ્ધતિઓ આબોહવા પરિવર્તન માટે સ્થિતિસ્થાપકતામાં સુધારો કરી શકે છે અને રાસાયણિક ઇનપુટ્સ પર નિર્ભરતા ઘટાડી શકે છે.
• દેખરેખઅને મૂલ્યાંકન: વૈવિધ્યસભર પાક પદ્ધતિની કામગીરીનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે મોનિટરિંગ સિસ્ટમની સ્થાપના કરો. જમીનની તંદુરસ્તી, પાકની ઉપજ, જંતુ અને રોગની ગતિશીલતા અને આર્થિક સદ્ધરતાનું મૂલ્યાંકન કરો. જાણકાર ગોઠવણો અને સુધારાઓ કરવા માટે આ ડેટાનો ઉપયોગ કરો.

આ પણ વાંચો:ખેતી કરવાનું ગમે છે પણ કરવા માટે ખેતર નથી, તો તમારા કામ આવશે આ જૂની પદ્ધતિ

મોનોકલ્ચરની પ્રચલિત પ્રથા નોંધપાત્ર ઇકોલોજીકલ અને આર્થિક પડકારો ઉભી કરે છે, જેનુ કારણ ખ્યત્વે જમીનના સ્વાસ્થ્ય, જંતુઓની ગતિશીલતા અને ઇકોસિસ્ટમ વિવિધતા પર તેની નકારાત્મક અસર છે. કૃષિ પ્રણાલીઓ આબોહવા પરિવર્તનની વધતી જતી અસરનો સામનો કરી રહી હોવાથી, પાક વૈવિધ્યકરણ તરફ સંક્રમણ એ સ્થિતિસ્થાપકતા અને ટકાઉપણું વધારવા માટે એક સક્ષમ ઉકેલ તરીકે ઉભરી આવે છે.અવકાશી અને સમય આધારિત વૈવિધ્યકરણ વ્યૂહરચનાઓ દ્વારા બહુવિધ પાકોનો સમાવેશ કરીને, ખેડૂતો જમીનનું માળખું સુધારી શકે છે, પોષક ચક્રમાં વધારો કરી શકે છે અને રાસાયણિક ઇનપુટ્સ પર નિર્ભરતા ઘટાડી શકે છે. આખરે, પાક વૈવિધ્યકરણ અપનાવવાથી વધુ મજબૂત ખેતી પ્રણાલીઓ તરફ દોરી જશે જે તંદુરસ્ત ઇકોસિસ્ટમને ટેકો આપતા પર્યાવરણીય પડકારોનો સામનો કરી શકે છે.

સૌજન્ય: 

મુનિરા એસ માંડવીવાલા ^૧અને ડો.  રિશી કે કાલરીયા^૨

^૧સશ્ય વિજ્ઞાન વિભાગ, ન. મ. કૃષિ મહાવિદ્યાલય, નવસારી કૃષિ યુનિવર્સિટી, નવસારી

^૨અસ્પી શકીલમ બાયોટેનોલોજી ઇન્સ્ટિટ્યૂટ,નવસારી કૃષિ યુનિવર્સિટી, સુરત