પૃથ્વીનું કલ્પ પાક એટલે કઠોળ

યુનાઈટેડ નેશન્સ (UN) એ વર્ષ ૨૦૧૬ ને આંતરરાષ્ટ્રીય કઠોળ વર્ષ તરીકે જાહેર કર્યું હતુ. વર્ષ ૨૦૧૯ થી કઠોળના મહત્વ વિશે જાગૃતિ લાવવા માટે ૧૦ ફેબ્રુઆરીએ વિશ્વ કઠોળ દિવસ ની ઉજવણી કરવામાં આવે છે.

ભારત વિશ્વમાં કઠોળનો સૌથી મોટો ઉત્પાદક (વૈશ્વિક ઉત્પાદનના ૨૫%), ઉપભોક્તા (વિશ્વ વપરાશના ૨૭%) અને આયાતકાર (૧૪%) છે. ચણા એ સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી કઠોળ છે જે કુલ ઉત્પાદનમાં લગભગ ૪૦ ટકા હિસ્સો ધરાવે છે, ત્યારબાદ તુવેર ૧૫ થી ૨૦ ટકા અને અડદ અને મૂંગનો હિસ્સો લગભગ ૮-૧૦ ટકા છે. મધ્યપ્રદેશ, મહારાષ્ટ્ર, રાજસ્થાન, ઉત્તર પ્રદેશ અને કર્ણાટક એ ટોચના પાંચ કઠોળ ઉત્પાદક રાજ્યો છે.

પોષણ મૂલ્ય : ભારત વિશ્વમાં કઠોળનો સૌથી મોટો ઉત્પાદક અને સૌથી મોટો ગ્રાહક પણ છે. કઠોળમાં તેના વજનના ૨૦થી ૨૫% પ્રોટીન હોય છે, જે ઘઉં કરતા લગભગ બમણું અને ચોખા કરતા ત્રણ ગણું છે. કઠોળમાં રહેલા પ્રોટીનનું પાચકત્વ પણ ખુબ ઊંચું હોય છે. કઠોળમાં ચરબી ઓછી હોય છે અને દ્રાવ્ય ફાયબર ભરપૂર હોય છે, જે કોલેસ્ટ્રોલને ઘટાડી શકે છે અને બ્લડ સુગરને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરે છે. આ ગુણોને કારણે તેઓ ડાયાબિટીસ અને હૃદયની સ્થિતિ જેવા બિન-સંચારી રોગોના સંચાલન માટે આરોગ્ય સંસ્થાઓ દ્વારા ભલામણ કરવામાં આવે છે. સ્થૂળતા સામે લડવામાં કઠોળ પણ મદદરૂપ સાબિત થયા છે. કઠોળને 'ગરીબ માણસનું પ્રોટીન' ગણવામાં આવે છે.

પર્યાવરણીય લાભો: કઠોળ વિવિધ પ્રકારની વનસ્પતિનાં બીજ છે જે વાર્ષિક ઉપજ છે અને વિવિધ પ્રકારના અલગ દેખાવ અને કદ વાળા હોય છે. કઠોળ મનુષ્ય અને પશુઓના ખોરાક માટે વપરાય છે. કઠોળ ખોરાકમાં જરૂરી છે કારણ કે તેમાં પ્રોટીન અને એમીનો એસીડની માત્રા વધારે હોય છે. પાક ફેરબદલી તરીકે કઠોળને ખેતીની બે મોસમ વચ્ચે વાવવામાં આવે છે જેથી તેનાં મૂળમાં રહેલા (રાઈઝોબીયમ નામના) જીવાણું હવામાંના નાઇટ્રોજનનું પ્રોટીનમાં રૂપાંતર કરીને જમીન ફળદ્રુપ કરે છે ,કઠોળના નાઇટ્રોજન-ફિક્સિંગ ગુણધર્મો જમીનની ફળદ્રુપતામાં સુધારો કરે છે, જે ખેતીની જમીનની ઉત્પાદકતામાં વધારો કરે છે અને વિસ્તૃત કરે છે. આંતરખેડ અને કવર પાકો માટે કઠોળનો ઉપયોગ કરીને, ખેડૂતો હાનિકારક જીવાતો અને રોગોને ખાડીમાં રાખીને ખેતીની જૈવવિવિધતા અને જમીનની જૈવવિવિધતાને પણ પ્રોત્સાહન આપી શકે છે. વધુમાં, કઠોળ જમીનમાં કૃત્રિમ રીતે નાઇટ્રોજન દાખલ કરવા માટે વપરાતા કૃત્રિમ ખાતરો પર નિર્ભરતા ઘટાડીને આબોહવા પરિવર્તન ઘટાડવામાં ફાળો આપી શકે છે. ગ્રીનહાઉસ વાયુઓ આ ખાતરોના ઉત્પાદન અને ઉપયોગ દરમિયાન છોડવામાં આવે છે, અને તેનો વધુ પડતો ઉપયોગ પર્યાવરણ માટે હાનિકારક બની શકે છે. નવસારી કૃષિ યુનિવર્સીટી અંતગર્ત કૃષિ વિજ્ઞાન કેન્દ્ર, દેડિયાપાડા  દ્વારા કઠોળ પાકો વિશે જનજાગૃતિ વધારવા અને વધુ કાર્યક્ષમ, સ્થિતિસ્થાપક અને ટકાઉ કૃષિ માટે મગ, ચણા, તુવેર જેવા કઠોળ પાકોનુ બિયારણ ખેડુતમિત્રોને આપવામાં આવે છે.  

કઠોળ -પ્રોટીન સમૃદ્ધ અને સાર્વત્રિક રીતે વિતરિત,ઓછી કિંમત સાથે ડાયેટરી ફાઇબરનો સ્ત્રોત અને સરળતાથી ઉપલબ્ધ

રોજિંદા આહાર ને કઈ રીતે પોષક સ્વાદિષ્ટ અને આકર્ષક  બનાવો એ દરેક ગૃહિણીને હાથમાં છે. ગૃહિણીમાં રસોઈ અંગેની સંપૂર્ણ જાણકારી સભાનતા અને આવડત હોવી જરૂરી છે. કહેવત છે કે “એક ગઉ તેમાં સો પકવાન”, તો બહેનો પાસે કઠોળના પોષક તત્વો અથવા આહારમાં તેનું મહત્વ પ્રમાણ અને તેના ઉપયોગ અંગે જાણકારી હશે તો અનેક વાનગીઓ તૈયાર કરી પોતાના પરિવારજનોને સંતોષી શકશે. તેમજ કઠોળ ને વધારે સુપાચ્ય અને પોષક બનાવવા માટે ઋતુ અનુસાર લીલા શાકભાજીનો કઠોળ-દાળ સાથે અવશ્ય ઉપયોગ કરવો જરૂરી છે,

ડૉ.મીનાક્ષી તિવારી, પ્રો.ઍન.વી ચૌધરી,

કે.વી.કે, નવસારી કૃષિ યુનિવર્સિટી ડેડિયાપાડા, ગુજરાત