પાકના ઉત્પાદનમાં બીજની પસંદગીનું મહત્વ

ઘણી જગ્યાએ વાવણીનો સમય શરૂ થઈ ગયો છે અને ઘણા વિસ્તારોમાં બસ શરૂ થવાની તૈયારી છે. ખેડુતોએ વાવણી માટે પોતાના ખેતરો તૈયાર કરવાની શરૂવાત કરી દીધી છે. ત્યારે પાકના સારા ઉત્પાદન માટે ખેડૂતોએ કેટલાક મહત્વપૂર્ણ નિર્ણયો લેવાની જરૂર છે. લગભગ 20 ટકા ઉત્પાદકતા / ઉત્પાદનમાં ફક્ત ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળા પ્રમાણિત બીજનો ઉપયોગ કરીને વધારો કરી શકાય છે. ગુણવત્તામાં, પૃથ્થકરણીય શુધ્ધતા, જાતિય શુધ્ધતા, નીંદામણના બીજથી મુક્ત, ભેળસેળ વગરના, સારા ઉગાવાની અને વધુ ઉત્પાદન આપવાની ક્ષમતા ધરાવતા, સમાન કદવાળા, ભેજ મુક્ત દાણને બીજ કહેવાય છે તેથી, બીજ પસંદ કરતી વખતે ખેડૂતોએ કેટલીક મહત્વપૂર્ણ બાબતો ધ્યાનમાં રાખવી ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.

કેન્દ્રિય પ્રજાતિ પ્રકાશન સમિતિ (સીવીઆરસી) ની રજૂઆત અને ભારત સરકારની સૂચના પછી જ બીજનું ઉત્પાદન કરી શકાય છે.

જુદા જુદા પાકોનું બીજ ઉત્પાદન તબક્કાવાર જુદી જુદી કક્ષામાં કરવામાં આવે છે.

• સંવર્ધક બીજ (બ્રિડર કક્ષાનું બીજ) :- આ બીજ બ્રીડર અથવા સંબંધિત છોડના સંવર્ધકની દેખરેખ હેઠળ ન્યુક્લિયસ બીજમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે, જેની આનુવંશિક અને ઉચ્ચ ગુણવત્તાની સંભાળ લેવામાં આવે છે. તે મૂળભૂત બીજ ઉત્પાદનનો સ્રોત છે. આ બીજની થેલીઓ પર સોનેરી પીળો (સોનેરી) રંગનો ટેગ મૂકવામાં આવે છે, જે સંબંધિત મહાનુભાવો દ્વારા જારી કરવામાં આવે છે.
• મૂળભૂત બીજ (ફાઉન્ડેશન કક્ષાનું બીજ)- આ બીજ બ્રીડર બીજમાંથી ઉત્પન્ન કરવામાં આવે છે. જેને નેશનલ સીડ કોર્પોરેશન તેમજ સ્ટેટ સીડ કોર્પોરેશન અથવા અન્ય સંસ્થા દ્વારા સીડ સર્ટિફિકેશન એજન્સીના ધારાધોરણ મુજબ તૈયાર કરવામાં આવે છે. આ બિયારણ કૃષિ યુનિવર્સિટીના ફોર્મ, તાલુકા બીજ વૃધ્ધિ કેન્દ્ર તેમજ ખેડૂતના ખેતર ઉપર પણ તૈયાર કરવામાં આવે છે. આ બીજની થેલીઓ પર સફેદ રંગનો ટેગ મૂકવામાં આવે છે,
• પ્રમાણિત બીજ (સર્ટીફાઈડ કક્ષાનું બીજ) :- આ બિયારણ સામાન્ય રીતે ફાઉન્ડેશન કક્ષાના બીજમાંથી રજીસ્ટર્ડ બીજ ઉત્પાદકોના ખેતર પર બીજ પ્રમાણન એજન્સીના ટેકનીકલ સ્ટાફનો સીધી દેખરેખ નીચે તૈયાર કરવામાં આવે છે. ક્યારેક સંજોગોવસાત આ કક્ષાનું બીજ બ્રિડર કક્ષાના બીજમાંથી પણ તૈયાર કરવામાં આવે છે. આ બિયારણ નો ઉપયોગ ખેડૂત વ્યાપારિક પાક ઉત્પાદન માટે કરે છે. બજારમાં આજકાલ સર્ટીફાઈડકક્ષાના બીજની ખુબ જ સારી માંગ છે. અને તે સતત વધતી જાય છે. આ બીજની થેલીઓ પર વાદળી રંગનો ટેગ મૂકવામાં આવે છે,
• વેરિફાઇડ સીડ્સ (ટી.એલ.) :- તેનું ઉત્પાદન ઉત્પાદક મંડળ દ્વારા ધોરણ / પ્રમાણિત બીજમાંથી કરવામાં આવે છે. પ્રોડક્શન બોડી બરાબરી કરે છે અથવા બેગ ઉત્પાદક બોડી દ્વારા નિયમો મુજબ માહિતી પૂરી પાડવામાં આવે છે.

સારું ઉત્પાદન મળે તે માટે ખેડુતોએ પાકના બીજની પસંદગી સમયે આ બાબતોની વિશેષ કાળજી લેવી જોઈએ.

વધુ સારા પાકનું ઉત્પાદન વધુ સારી રીતે બીજની પસંદગીથી શરૂ થાય છે. મજબૂત અને તંદુરસ્ત પાકના વિકાસ માટે સારી ગુણવત્તાવાળા બીજ આવશ્યક છે, જે રોગો અથવા દુષ્કાળની સ્થિતિમાં પણ પોતાના પર ટકી શકે છે. વિશ્વસનીય બીજ પ્રમાણિત બીજ સ્ટોકિસ્ટ અથવા એગ્રોવેટ શોપમાંથી જ ખરીદી કરવી. નાના, સંકોચાયેલા અને તૂટેલા બીજમાં અંકુરણ ક્ષમતા ઓછી હોય છે માટી આવા બીજને દૂર કરીને ખેડૂતો સારો પાક મેળવી શકે છે.

ખેડુતો પોતે પણ બીજ ઉત્પાદન કરી શકે છે.

આ સ્થિતિમાં, પાકના ઉત્પાદનમાં બીજની પસંદગી મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. સારા બીજ વધારે ઉત્પાદન આપે છે. ત્યાં ઘણા રોગો છે જે બીજ દ્વારા ફેલાય છે. જો ચેપગ્રસ્ત બીજનો ઉપયોગ કરવામાં આવે તો આગળના પાકને પણ અસર થાય છે. તેથી, તંદુરસ્ત છોડમાંથી બીજ મેળવવું જોઈએ.

ખેડૂતો જાતે બીજનું ઉત્પાદન કેવી રીતે કરે છે?

જ્યારે બીજની પસંદગી મુખ્યત્વે તંદુરસ્ત ઉત્પાદન / બીજ પ્રાપ્ત કરવા માટે થાય છે, તેનો ઉપયોગ પાકની વિવિધતા જાળવવા અને સુધારવામાં પણ થઈ શકે છે. બીજ ઉત્પાદન માટે વાવેલા પાકમાં વિવિધ છોડની લાક્ષણિકતાઓનું નિરીક્ષણ કરીને, ખેડુતો જાણી શકે છે કે કયો છોડ વધુ સારી રીતે વિકસી રહ્યો છે અને કયો નથી કેટલાક છોડમાં એવી લાક્ષણિકતાઓ હોઇ શકે છે જે વધુ ઇચ્છનીય હોય છે. બીજ ઉત્પાદન માટે પાકના વિકાસ દરમિયાન, ખેડૂત આ તફાવતોનું નિરીક્ષણ કરીને, રિબન અથવા લાકડી વડે આ છોડને ચિહ્નિત કરી શકે છે. લણણી દરમિયાન, ખેડુતો આગામી પાક માટે આ ઓળખાતા છોડના બીજ અનામત રાખી શકે છે. પાકમાં જીવાતો અને રોગોને નિયંત્રણમાં રાખવા માટે સારા બીજની પસંદગી પણ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. જે ખેડૂતો તેમના આગલા પાકમાં સુધારો કરવા માંગે છે, તેઓ આગામી સિઝનમાં ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળા બિયારણ રાખવાનું પસંદ કરે એ મહત્વપૂર્ણ છે.

ઇચ્છિત સ્તરે બીજની ગુણવત્તા સુનિશ્ચિત કરવા માટે બીજ પ્રમાણપત્રની જોગવાઈ છે. રચનાત્મક સમિતિ દ્વારા પીતૃ બીજની સત્તાધિકરણ કરવામાં આવે છે, જ્યારે મૂળભૂત અને પ્રમાણિત બીજના પ્રમાણપત્રની જવાબદારી રાજ્યની બીજ પ્રમાણપત્ર એજન્સીની હોય છે.

1. બીજ ચકાસણી

મૂળભૂત અને પ્રમાણિત બીજના ઉત્પાદન માટે, અનુક્રમે બ્રીડર અને બેઝ બીજનો ઉપયોગ કરવો જરૂરી છે. સમાન કેટેગરીમાંથી એક જ વર્ગના બીજનું ઉત્પાદન વિશેષ સંજોગોમાં માન્ય છે. નિરીક્ષણ સમયે, બીજ પ્રમાણપત્ર એજન્સી બિલ, સ્ટોર રસીદ અને ટેગ દ્વારા બીજ સ્ત્રોતની ચકાસણી કરે છે.

2. પાક નિરીક્ષણ

ફૂલો અને લણણી વખતે બે નિરીક્ષણો આવશ્યક છે. નિરીક્ષણ સમયે બીજ પાકમાં અનિચ્છનીય છોડ ન હોવા જોઈએ. પાકને નીંદણમુક્ત પણ રાખવો જોઈએ. નિરીક્ષણ સમયે ક્ષેત્રમાં જગ્યાએ સ્થળે ગણતરીઓ લેવામાં આવે છે. ગણતરીની સંખ્યા ક્ષેત્રના ક્ષેત્ર અને છોડની ગણતરી પર આધારિત છે. જો ગણતરીમાં વાવેલા છોડની સંખ્યા નિર્ધારિત ધોરણ કરતા વધુ હોય, તો પાક રદ કરવામાં આવે છે.

3. પ્રયોગશાળા પરીક્ષણ

દરેક લોટમાંથી ચુકાદાઓને પરીક્ષણ માટે પ્રયોગશાળામાં મોકલવામાં આવે છે. યુનિવર્સિટીમાં પેરેંટ બીજનું પરીક્ષણ કરવામાં આવે છે અને બીજ પ્રમાણપત્ર એજન્સીની પ્રયોગશાળામાં મૂળભૂત અને પ્રમાણિત બીજનું પરીક્ષણ કરવામાં આવે છે. જો કોઈ ન્યાયિક બીજ પ્રમાણભૂતને અનુરૂપ હોવાનું મળ્યું નથી, તો તે રદ કરવામાં આવે છે. મૂળ પ્રમાણમાં અને પ્રમાણિત બીજની ચકાસણી બીજ પ્રમાણિત સંસ્થાની પ્રયોગશાળામાં કરવામાં આવે છે. જો કોઈ ન્યાયિક બીજ પ્રમાણભૂતને અનુરૂપ હોવાનું મળ્યું નથી, તો તે રદ કરવામાં આવે છે.

4. ટેગિંગ

કાપણી પછી બીજને એવી થેલીમાં ભરવાના કે તેમાં એક એકર વિસ્તારના બીજ આવી શકાય. પીતૃ બીજ પર સોનેરી પીળો રંગનું બીજ પ્રમાણપત્ર એજન્સી દ્વારા આપવામાં આવે છે. સબંધિત બ્રીડર પર મૂળભૂત બીજ પર સફેદ ટેગ અને પ્રમાણિત બીજ પર વાદળી રંગનો ટેગ લગાવવા માં આવે છે.

• બીજ શ્રેષ્ઠ ગુણવત્તાવાળું માનવામાં આવે છે જેમાં 100% આનુવંશિક શુદ્ધતા છે, તે અન્ય પાક અને નીંદણના બીજથી મુક્ત છે, રોગ અને જીવાતોના પ્રભાવથી મુક્ત છે, જે જોમ અને ઉત્સાહથી ભરેલી છે અને ઉચ્ચ અંકુરણ ક્ષમતા ધરાવે છે. જેમાં ઉત્પાદન પણ સારું મળે છે.
• ખરીફ, રવી અને ઝાયદ પાકની વિવિધ જાતોના પ્રમાણિત બીજનું વિતરણ કૃષિ વિભાગ દ્વારા તમામ જિલ્લાઓના વિકાસ બ્લોક પોઝિશન સીડ સ્ટોર્સ દ્વારા ઉપલબ્ધ છે.
• તેથી, ખેડુતોને વિનંતી કરવામાં આવે છે કે તેઓ તેમના વિકાસ બ્લોકમાંથી બિયારણ મેળવે અને તેમના જૂના બીજ બદલો અને પ્રમાણિત બીજ વાવે, જેનાથી તેમના પાકના ઉત્પાદનમાં વધારો થાય. એકવાર ટ્રીટ કરેલા બીજ બચી ગયા પછી તેનો ફરીથી ઉપયોગ કરો. પ્રયોગશાળામાંથી ફરીથી ડિપોઝિશન પરીક્ષણ દ્વારા ધોરણની પાલન કર્યા પછી બીજ ફરીથી વાવેતર કરી શકાય છે.
• ખેડૂત ભાઈઓએ તેમના પાકના બીજ, જેમ કે ડાંગર, ઘઉં, બધા કઠોળના પાક સિવાય અને સરસવ અને સૂર્યમુખી સિવાય દર ત્રણ વર્ષે બીજ વાવવું જોઈએ. તેવી જ રીતે, જુવાર, બાજરી, મકાઇ, સૂર્યમુખી, એરંડા અને સરસવ / સરસવના પાકમાં દર ત્રણ વર્ષે બીજ વાવવું જોઈએ.

જુદા જુદા પાકોનું બીજ ઉત્પાદન તબક્કાવાર જુદી જુદી કક્ષામાં કરવામાં આવે છે.

• સંવર્ધક બીજ (બ્રિડર કક્ષાનું બીજ) :- આ બીજ બ્રીડર અથવા સંબંધિત છોડના સંવર્ધકની દેખરેખ હેઠળ ન્યુક્લિયસ બીજમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે, જેની આનુવંશિક અને ઉચ્ચ ગુણવત્તાની સંભાળ લેવામાં આવે છે. તે મૂળભૂત બીજ ઉત્પાદનનો સ્રોત છે. આ બીજની થેલીઓ પર સોનેરી પીળો (સોનેરી) રંગનો ટેગ મૂકવામાં આવે છે, જે સંબંધિત મહાનુભાવો દ્વારા જારી કરવામાં આવે છે.
• મૂળભૂત બીજ (ફાઉન્ડેશન કક્ષાનું બીજ)- આ બીજ બ્રીડર બીજમાંથી ઉત્પન્ન કરવામાં આવે છે. જેને નેશનલ સીડ કોર્પોરેશન તેમજ સ્ટેટ સીડ કોર્પોરેશન અથવા અન્ય સંસ્થા દ્વારા સીડ સર્ટિફિકેશન એજન્સીના ધારાધોરણ મુજબ તૈયાર કરવામાં આવે છે. આ બિયારણ કૃષિ યુનિવર્સિટીના ફોર્મ, તાલુકા બીજ વૃધ્ધિ કેન્દ્ર તેમજ ખેડૂતના ખેતર ઉપર પણ તૈયાર કરવામાં આવે છે. આ બીજની થેલીઓ પર સફેદ રંગનો ટેગ મૂકવામાં આવે છે,
• પ્રમાણિત બીજ (સર્ટીફાઈડ કક્ષાનું બીજ) :- આ બિયારણ સામાન્ય રીતે ફાઉન્ડેશન કક્ષાના બીજમાંથી રજીસ્ટર્ડ બીજ ઉત્પાદકોના ખેતર પર બીજ પ્રમાણન એજન્સીના ટેકનીકલ સ્ટાફનો સીધી દેખરેખ નીચે તૈયાર કરવામાં આવે છે. ક્યારેક સંજોગોવસાત આ કક્ષાનું બીજ બ્રિડર કક્ષાના બીજમાંથી પણ તૈયાર કરવામાં આવે છે. આ બિયારણ નો ઉપયોગ ખેડૂત વ્યાપારિક પાક ઉત્પાદન માટે કરે છે. બજારમાં આજકાલ સર્ટીફાઈડકક્ષાના બીજની ખુબ જ સારી માંગ છે. અને તે સતત વધતી જાય છે. આ બીજની થેલીઓ પર વાદળી રંગનો ટેગ મૂકવામાં આવે છે,
• વેરિફાઇડ સીડ્સ (ટી.એલ.) :- તેનું ઉત્પાદન ઉત્પાદક મંડળ દ્વારા ધોરણ / પ્રમાણિત બીજમાંથી કરવામાં આવે છે. પ્રોડક્શન બોડી બરાબરી કરે છે અથવા બેગ ઉત્પાદક બોડી દ્વારા નિયમો મુજબ માહિતી પૂરી પાડવામાં આવે છે.

સારું ઉત્પાદન મળે તે માટે ખેડુતોએ પાકના બીજની પસંદગી સમયે આ બાબતોની વિશેષ કાળજી લેવી જોઈએ.

વધુ સારા પાકનું ઉત્પાદન વધુ સારી રીતે બીજની પસંદગીથી શરૂ થાય છે. મજબૂત અને તંદુરસ્ત પાકના વિકાસ માટે સારી ગુણવત્તાવાળા બીજ આવશ્યક છે, જે રોગો અથવા દુષ્કાળની સ્થિતિમાં પણ પોતાના પર ટકી શકે છે. વિશ્વસનીય બીજ પ્રમાણિત બીજ સ્ટોકિસ્ટ અથવા એગ્રોવેટ શોપમાંથી જ ખરીદી કરવી. નાના, સંકોચાયેલા અને તૂટેલા બીજમાં અંકુરણ ક્ષમતા ઓછી હોય છે માટી આવા બીજને દૂર કરીને ખેડૂતો સારો પાક મેળવી શકે છે.

ખેડુતો પોતે પણ બીજ ઉત્પાદન કરી શકે છે.

આ સ્થિતિમાં, પાકના ઉત્પાદનમાં બીજની પસંદગી મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. સારા બીજ વધારે ઉત્પાદન આપે છે. ત્યાં ઘણા રોગો છે જે બીજ દ્વારા ફેલાય છે. જો ચેપગ્રસ્ત બીજનો ઉપયોગ કરવામાં આવે તો આગળના પાકને પણ અસર થાય છે. તેથી, તંદુરસ્ત છોડમાંથી બીજ મેળવવું જોઈએ.

ખેડૂતો જાતે બીજનું ઉત્પાદન કેવી રીતે કરે છે?

જ્યારે બીજની પસંદગી મુખ્યત્વે તંદુરસ્ત ઉત્પાદન / બીજ પ્રાપ્ત કરવા માટે થાય છે, તેનો ઉપયોગ પાકની વિવિધતા જાળવવા અને સુધારવામાં પણ થઈ શકે છે. બીજ ઉત્પાદન માટે વાવેલા પાકમાં વિવિધ છોડની લાક્ષણિકતાઓનું નિરીક્ષણ કરીને, ખેડુતો જાણી શકે છે કે કયો છોડ વધુ સારી રીતે વિકસી રહ્યો છે અને કયો નથી કેટલાક છોડમાં એવી લાક્ષણિકતાઓ હોઇ શકે છે જે વધુ ઇચ્છનીય હોય છે. બીજ ઉત્પાદન માટે પાકના વિકાસ દરમિયાન, ખેડૂત આ તફાવતોનું નિરીક્ષણ કરીને, રિબન અથવા લાકડી વડે આ છોડને ચિહ્નિત કરી શકે છે. લણણી દરમિયાન, ખેડુતો આગામી પાક માટે આ ઓળખાતા છોડના બીજ અનામત રાખી શકે છે. પાકમાં જીવાતો અને રોગોને નિયંત્રણમાં રાખવા માટે સારા બીજની પસંદગી પણ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. જે ખેડૂતો તેમના આગલા પાકમાં સુધારો કરવા માંગે છે, તેઓ આગામી સિઝનમાં ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળા બિયારણ રાખવાનું પસંદ કરે એ મહત્વપૂર્ણ છે.

ઇચ્છિત સ્તરે બીજની ગુણવત્તા સુનિશ્ચિત કરવા માટે બીજ પ્રમાણપત્રની જોગવાઈ છે. રચનાત્મક સમિતિ દ્વારા પીતૃ બીજની સત્તાધિકરણ કરવામાં આવે છે, જ્યારે મૂળભૂત અને પ્રમાણિત બીજના પ્રમાણપત્રની જવાબદારી રાજ્યની બીજ પ્રમાણપત્ર એજન્સીની હોય છે.

1. બીજ ચકાસણી

મૂળભૂત અને પ્રમાણિત બીજના ઉત્પાદન માટે, અનુક્રમે બ્રીડર અને બેઝ બીજનો ઉપયોગ કરવો જરૂરી છે. સમાન કેટેગરીમાંથી એક જ વર્ગના બીજનું ઉત્પાદન વિશેષ સંજોગોમાં માન્ય છે. નિરીક્ષણ સમયે, બીજ પ્રમાણપત્ર એજન્સી બિલ, સ્ટોર રસીદ અને ટેગ દ્વારા બીજ સ્ત્રોતની ચકાસણી કરે છે.

2. પાક નિરીક્ષણ

ફૂલો અને લણણી વખતે બે નિરીક્ષણો આવશ્યક છે. નિરીક્ષણ સમયે બીજ પાકમાં અનિચ્છનીય છોડ ન હોવા જોઈએ. પાકને નીંદણમુક્ત પણ રાખવો જોઈએ. નિરીક્ષણ સમયે ક્ષેત્રમાં જગ્યાએ સ્થળે ગણતરીઓ લેવામાં આવે છે. ગણતરીની સંખ્યા ક્ષેત્રના ક્ષેત્ર અને છોડની ગણતરી પર આધારિત છે. જો ગણતરીમાં વાવેલા છોડની સંખ્યા નિર્ધારિત ધોરણ કરતા વધુ હોય, તો પાક રદ કરવામાં આવે છે.

3. પ્રયોગશાળા પરીક્ષણ

દરેક લોટમાંથી ચુકાદાઓને પરીક્ષણ માટે પ્રયોગશાળામાં મોકલવામાં આવે છે. યુનિવર્સિટીમાં પેરેંટ બીજનું પરીક્ષણ કરવામાં આવે છે અને બીજ પ્રમાણપત્ર એજન્સીની પ્રયોગશાળામાં મૂળભૂત અને પ્રમાણિત બીજનું પરીક્ષણ કરવામાં આવે છે. જો કોઈ ન્યાયિક બીજ પ્રમાણભૂતને અનુરૂપ હોવાનું મળ્યું નથી, તો તે રદ કરવામાં આવે છે. મૂળ પ્રમાણમાં અને પ્રમાણિત બીજની ચકાસણી બીજ પ્રમાણિત સંસ્થાની પ્રયોગશાળામાં કરવામાં આવે છે. જો કોઈ ન્યાયિક બીજ પ્રમાણભૂતને અનુરૂપ હોવાનું મળ્યું નથી, તો તે રદ કરવામાં આવે છે.

4. ટેગિંગ

કાપણી પછી બીજને એવી થેલીમાં ભરવાના કે તેમાં એક એકર વિસ્તારના બીજ આવી શકાય. પીતૃ બીજ પર સોનેરી પીળો રંગનું બીજ પ્રમાણપત્ર એજન્સી દ્વારા આપવામાં આવે છે. સબંધિત બ્રીડર પર મૂળભૂત બીજ પર સફેદ ટેગ અને પ્રમાણિત બીજ પર વાદળી રંગનો ટેગ લગાવવા માં આવે છે.

• બીજ શ્રેષ્ઠ ગુણવત્તાવાળું માનવામાં આવે છે જેમાં 100% આનુવંશિક શુદ્ધતા છે, તે અન્ય પાક અને નીંદણના બીજથી મુક્ત છે, રોગ અને જીવાતોના પ્રભાવથી મુક્ત છે, જે જોમ અને ઉત્સાહથી ભરેલી છે અને ઉચ્ચ અંકુરણ ક્ષમતા ધરાવે છે. જેમાં ઉત્પાદન પણ સારું મળે છે.
• ખરીફ, રવી અને ઝાયદ પાકની વિવિધ જાતોના પ્રમાણિત બીજનું વિતરણ કૃષિ વિભાગ દ્વારા તમામ જિલ્લાઓના વિકાસ બ્લોક પોઝિશન સીડ સ્ટોર્સ દ્વારા ઉપલબ્ધ છે.
• તેથી, ખેડુતોને વિનંતી કરવામાં આવે છે કે તેઓ તેમના વિકાસ બ્લોકમાંથી બિયારણ મેળવે અને તેમના જૂના બીજ બદલો અને પ્રમાણિત બીજ વાવે, જેનાથી તેમના પાકના ઉત્પાદનમાં વધારો થાય. એકવાર ટ્રીટ કરેલા બીજ બચી ગયા પછી તેનો ફરીથી ઉપયોગ કરો. પ્રયોગશાળામાંથી ફરીથી ડિપોઝિશન પરીક્ષણ દ્વારા ધોરણની પાલન કર્યા પછી બીજ ફરીથી વાવેતર કરી શકાય છે.
• ખેડૂત ભાઈઓએ તેમના પાકના બીજ, જેમ કે ડાંગર, ઘઉં, બધા કઠોળના પાક સિવાય અને સરસવ અને સૂર્યમુખી સિવાય દર ત્રણ વર્ષે બીજ વાવવું જોઈએ. તેવી જ રીતે, જુવાર, બાજરી, મકાઇ, સૂર્યમુખી, એરંડા અને સરસવ / સરસવના પાકમાં દર ત્રણ વર્ષે બીજ વાવવું જોઈએ.