ખેડૂત ઉત્પાદક સંગઠન (FPO) – એક ઉભરતી તક

પ્રોડ્યુસર ઓર્ગેનાઈઝેશન (PO) એ પ્રાથમિક ઉત્પાદકો દ્વારા રચાયેલી કાનૂની સંસ્થા છે, જેમ કે. ખેડૂતો, દૂધ ઉત્પાદકો, માછીમારો, વણકર, ગ્રામીણ કારીગરો, કારીગરો. PO એ ઉત્પાદક કંપની, સહકારી મંડળી અથવા અન્ય કોઈ કાનૂની સ્વરૂપ હોઈ શકે છે જે સભ્યો વચ્ચે નફો/લાભ વહેંચવાનું પ્રદાન કરે છે.ખેડૂત ઉત્પાદક સંગઠન (FPO) એ એક પ્રકારનું PO છે જ્યાં સભ્યો ખેડૂતો હોય છે. સ્મોલ ફાર્મર્સ એગ્રીબિઝનેસ કન્સોર્ટિયમ (SFAC) , નેશનલ બેંક્સ ફોર એગ્રીકલ્ચર એન્ડ રૂરલ ડેવલપમેન્ટ (NABARD), NGO અને અન્ય બીજી સંસ્થાઓ , FPO ને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ટેકો પૂરો પાડે છે. PO એ કોઈપણ ઉત્પાદનના ઉત્પાદકોના સંગઠન માટે સામાન્ય નામ છે, દા.ત.,કૃષિ, બિન-ખેતી ઉત્પાદનો, કારીગર ઉત્પાદનો, વગેરે.

ખેડૂત ઉત્પાદક સંગઠન (FPO) ની જરૂરિયાત

FPO નો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય ઉત્પાદકોને તેમની પોતાની સંસ્થા દ્વારા સારી આવક સુનિશ્ચિત કરવાનો છે. નાના ઉત્પાદકો પાસે અર્થવ્યવસ્થાનો લાભ મેળવવા માટે વ્યક્તિગત રીતે (ઇનપુટ અને ઉત્પાદન બંને) જથ્થો નથી. આ ઉપરાંત, કૃષિ માર્કેટિંગમાં, મધ્યસ્થીઓની લાંબી સાંકળ છે જેઓ ઘણી વાર બિન-પારદર્શક રીતે કામ કરે છે, જે એવી પરિસ્થિતિ તરફ દોરી જાય છે જ્યાં ઉત્પાદક, અંતિમ ગ્રાહક ચૂકવે છે તે મૂલ્યનો માત્ર એક નાનો ભાગ મેળવે છે.
એકત્રીકરણ દ્વારા, પ્રાથમિક ઉત્પાદકો અર્થવ્યવસ્થાનો લાભ મેળવી શકે છે. તેમની પાસે ઉત્પાદનના જથ્થાબંધ ખરીદદારો અને ઇનપુટ્સના જથ્થાબંધ વેચાણકારો તુલનામાં વધુ સારી સોદાબાજીની શક્તિ હશે.

FPO નો ધ્યેય

• FPOનું ધ્યેય ઊભરતાં બજારની તકો અને તેમની સ્પર્ધાત્મકતામાં ખેડૂતોનો લાભ વધારવાનો છે. FPOની પ્રાથમિક કામગીરીમાં બિયારણનો પુરવઠો, બજાર જોડાણ અને ખાતર, મશીનરી, તાલીમ, નાણાકીય, નેટવર્કિંગ અને તકનીકી સલાહનો સમાવેશ થાય છે. 
• FPOનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય ઉત્પાદકોની પોતાની સંસ્થા દ્વારા આવક વધારવાનો છે. નાના ઉત્પાદક પાસે અર્થવ્યવસ્થાનો લાભ લેવાનું પ્રમાણ નથી. કૃષિ માર્કેટિંગમાં મધ્યસ્થીઓની સાંકળ ઘણીવાર બિન-પારદર્શક રીતે કામ કરે છે, જે એવી પરિસ્થિતિ તરફ દોરી જાય છે કે જ્યાં ઉત્પાદક અંતિમ ગ્રાહક ચૂકવે છે તે મૂલ્યનો માત્ર એક નાનો હિસ્સો મેળવે છે. એફપીઓ કૃષિ માર્કેટિંગમાં મધ્યસ્થીઓની સાંકળને દૂર કરવામાં મદદ કરશે.
• પ્રાથમિક ઉત્પાદકો સંચય દ્વારા સ્કેલની અર્થવ્યવસ્થાનો લાભ મેળવી શકે છે. ખેડૂતોના ઉત્પાદકો પાસે ઇનપુટ્સના જથ્થાબંધ સપ્લાયર્સ અને ઉત્પાદનના ખરીદદારોના રૂપમાં સારી સોદાબાજીની શક્તિ હોય છે.

ખેડૂત ઉત્પાદક સંગઠન (FPO) ની વિશેષતાઓ

• FPO એ ખેડૂત-સભ્યો દ્વારા નિયંત્રિત સ્વૈચ્છિકસંસ્થાઓ છે જે નિર્ણયો લેવા અને નીતિઓ નક્કી કરવામાં સક્રિયપણે ભાગ લે છે.
• FPO એવા વ્યક્તિઓ માટે ખુલ્લા છે જેઓ સામાજિક, લિંગ, રાજકીય, વંશીય અથવા ધાર્મિકભેદભાવ વિના સભ્યપદની જવાબદારીઓ સ્વીકારવા તૈયાર છે.
• FPOતેમના ખેડૂત સભ્યો, મેનેજરો, ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ અને કર્મચારીઓને FPO ના વિકાસ માં અસરકારક રીતે યોગદાન આપવા માટે તાલીમ અને શિક્ષણ પ્રદાન કરે છે.
• FPO દ્વારા વધુ સારી બ્રાન્ડીંગ, પ્રોસેસિંગ, માર્કેટિંગ અને નિકાસને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે ‘વન ડિસ્ટ્રિક્ટવન પ્રોડક્ટ' હેઠળ FPO ને પ્રોત્સાહન આપવામાં આવે છે.
• FPO હેન્ડ-હોલ્ડિંગ, પર્યાપ્ત તાલીમ પ્રદાન કરે છે.
• મહત્વાકાંક્ષી જિલ્લાઓમાં FPO રચના માટે પ્રાથમિકતા આપવામાં આવે છે, જેમાં મહત્વાકાંક્ષી જિલ્લાઓના દરેક બ્લોકમાં ઓછામાં ઓછો એક FPO હોય.

FPO નોંધણી

·         ભારતમાં, ભારતીય કંપની અધિનિયમ, 1956 હેઠળ નોંધાયેલા FPOsમાં 2013માં સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો અને Y. K. Alagસમિતિ દ્વારા ભલામણ કરવામાં આવી હતી.·         ખેડૂત ઉત્પાદક સંસ્થા (કાનૂની એન્ટિટી તરીકે) નીચેનામાંથી કોઈપણ ફોર્મમાં નોંધણી કરાવી શકાય છે:Øસહકારી તરીકે (સંબંધિત રાજ્યના સહકારી મંડળી અધિનિયમ/ સ્વાયત્ત અથવા પરસ્પર સહાયિત સહકારી મંડળી અધિનિયમ, મલ્ટી-સ્ટેટ કોઓપરેટિવ સોસાયટી એક્ટ, 2002 હેઠળ)Øનિર્માતા કંપની તરીકે (ભારતીય કંપની અધિનિયમ, 1956 હેઠળ 2013 માં સુધારેલ)Øબિન-લાભકારી એન્ટિટી તરીકે (ભારતીય કંપની અધિનિયમ, 1956 હેઠળ 2013 માં સુધારેલ)Øટ્રસ્ટ તરીકે (ભારતીય ટ્રસ્ટ એક્ટ, 1882 હેઠળ)

FPO નું સંગઠનાત્મક માળખું

વિવિધ સ્ત્રોતો દ્વારા સંચાલિતFPO

FPO ના લાભો

• નાના અને સીમાંત ખેડૂતોનો હિસ્સો 1980-81માં 70% થી વધીને 2015-16માં 86% થયો. FPO ખેડૂતોને ઉત્પાદકતાના પ્રશ્નોના નિરાકરણમાં, સામૂહિક ખેતી અને નાના ખેતરના કદમાંથી બહાર કાઢવામાં સામેલ કરી શકે છે. ખેતીની તીવ્રતામાં વધારો થવાને કારણે તે વધારાના રોજગાર નિર્માણમાં પણ પરિણમી શકે છે.
• FPOs ખેડૂતોને સોદાબાજીમાં મોટા કોર્પોરેટ સાથે સ્પર્ધા કરવા માટે લાભ આપી શકે છે. તે ખેડૂત સભ્યોને જૂથ તરીકે વાટાઘાટો કરવા અને આઉટપુટ અને ઇનપુટ માર્કેટ બંનેમાં નાના ખેડૂતોને મદદ કરવાની મંજૂરી આપે છે.
• FPOs સભ્ય ખેડૂતોને ગુણવત્તાયુક્ત અને ઓછા ખર્ચે ઇનપુટ્સ પ્રદાન કરી શકે છે જેમ કે મશીનરીની ખરીદી, પાક માટે લોન, ઇનપુટ એગ્રી-ઇનપુટ્સ (જંતુનાશકો, ખાતરો, વગેરે) અને કૃષિ પેદાશોની પ્રાપ્તિ પછી સીધા માર્કેટિંગ. તે સભ્યોને સમય, તકલીફ વેચાણ, વ્યવહાર ખર્ચ, કિંમતમાં વધઘટ, ગુણવત્તા જાળવણી, પરિવહન વગેરે બચાવવા માટે સક્ષમ બનાવશે.
• FPOsમાં સામાજિક મૂડીનો વિકાસ થશે, FPOમાં મહિલા ખેડૂતોની નિર્ણયશક્તિ અને લિંગ સંબંધોમાં સુધારો થશે. તે ખોરાકને વધારશે, સમુદાયમાં સામાજિક સંઘર્ષો અને પોષક મૂલ્યોને ઘટાડશે.

સરકાર દ્વારા FPO ને પ્રોત્સાહન

• 2011 થી, સરકારે NABARD, SFAC, NGO અને રાજ્ય સરકારો હેઠળ FPO ને સઘન રીતે પ્રોત્સાહન આપ્યું છે. 2018-19ના બજેટમાં FPOsને ટેકો આપવા માટેના પગલાંની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી, જેમાં પાંચ વર્ષની કર મુક્તિનો સમાવેશ થાય છે. 2019-20ના બજેટમાં આગામી પાંચ વર્ષમાં વધારાના 10,000 FPO સ્થાપવાની વાત કરવામાં આવી છે.
• એફપીઓ માટે ચાલુ ટેકો મુખ્યત્વે મેચિંગ ઇક્વિટીની ગ્રાન્ટના સ્વરૂપમાં છે, એટલે કે નોંધાયેલા એફપીઓને રૂ. 10 લાખ સુધીની રોકડ રકમ, અને ધિરાણ સંસ્થાઓને ક્રેડિટ ગેરંટી કવર પૂરું પાડવું, એટલે કે મહત્તમ ગેરંટી કવર 85% લોન નહીં. રૂ. 100 લાખથી વધુ).
• કૃષિ અને ખેડૂત કલ્યાણ મંત્રાલયે જણાવ્યું હતું કે FPOs 'એક જિલ્લા એક ઉત્પાદન' ઉત્પાદન ક્લસ્ટર હેઠળ વિકસાવવામાં આવ્યા છે, જ્યાં બાગાયતી પેદાશો અને કૃષિની ખેતી અથવા ઉગાડવામાં આવે છે જેથી સભ્યો માટે બજારની પહોંચમાં સુધારો થાય અને સ્કેલની અર્થવ્યવસ્થાનો લાભ મળે.  

આ પણ વાંચો:વધતા ભાવો પર આવશે અંકુશ, સરકાર બફર સ્ટોકથી 50 હજાર ટન ડુંગળી બજારમાં ઉતારશે