વિકાસ યોજનાઓના આયોજન અને સંચાલનમાં સહભાગી ગ્રામીણ મૂલ્યાંકનનો અભિગમ

પાર્થ કપુપરા, મદદનીશ અધ્યાપક, કૃષિ ઈજનેરી વિભાગ, પારુલ યુનિવર્સિટી, વડોદરા

હિના ભાટુ, મદદનીશ અધ્યાપક, કૃષિ ઇજનેરી વિભાગ, આર.કે. યુનિવર્સિટી, રાજકોટ

સહભાગી ગ્રામીણ મૂલ્યાંકન (PRA) વિકાસ આયોજકોને ગ્રામીણ પરિસ્થિતિઓ વિશે જાણવા અને સ્થાનિક લોકો સાથે પરામર્શ કરવા સક્ષમ બનાવે છે જેથી કરીને તેઓ વધુ યોગ્ય અને સારી વિકાસ યોજનાઓ સાથે આવી શકે. PRA ને કેટલીકવાર એવી કવાયત તરીકે ગણવામાં આવે છે જે પરંપરાગત રીતે સરકારી સંસ્થાઓ અને વિકાસ એજન્સીઓ દ્વારા લેવામાં આવતી આયોજન અને નિર્ણય લેવાની ભૂમિકાને લક્ષ્ય જૂથ (Target Group) અથવા સમુદાયમાં જ સ્થાનાંતરિત કરે છે.

બહારના નિષ્ણાતો અને વિકાસ કાર્યકરો હવે એવા લોકો નથી કે જેમની પાસે માહિતીનું વિશ્લેષણ અને અર્થઘટન કરવાની અને વિકાસ માટે દરખાસ્તો અથવા વિચારો લાવવાની મુખ્ય જવાબદારી છે. તેના બદલે, PRA માં તેમની ભૂમિકા સ્થાનિક લોકોને તેમના પોતાના વિશ્લેષણ કરવા, તેમના પોતાના નિષ્કર્ષ પર આવવા અને તેમના પોતાના વિકાસ કાર્યક્રમો ડિઝાઇન કરવા પ્રોત્સાહિત કરવાની છે.

• સહભાગી ગ્રામીણ મૂલ્યાંકન (PRA) ના મુખ્ય ઉદ્દેશ્યો
• સમુદાયો અને લક્ષ્ય જૂથો (target groups) ની જરૂરિયાતોને પ્રતિસાદ આપવો
• સમુદાયની સમયમર્યાદા સાથે અનુકૂલન સાધવા માટે સુગમતા પર વધુ ભાર
• સ્થાનિક લોકોને તેમની પોતાની પરિસ્થિતિઓનું વિશ્લેષણ કરવામાં અને બહારના લોકો સાથે વાતચીત કરવામાં મદદ કરવા માટે વપરાતા સંચાર અને શીખવાના સાધનો
• PRA નું ફોકસ સમુદાયો દ્વારા નક્કી કરવામાં આવે છે
• અંતિમ ઉત્પાદન મુખ્યત્વે સમુદાય દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાય છે
• વિકાસ એજન્સીઓ અને સંસ્થાઓ પર માંગ કરવા માટે સમુદાયોને સક્ષમ (સશક્તિકરણ) કરે છે

PRA ના પ્રારંભિક તબક્કા દરમિયાન, PRA ટીમ દ્વારા સમુદાયો સાથે સંપર્ક કરવા અને તેમના વિશે જાણવા માટેની તકનીકોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. સમુદાયમાં મુખ્ય મુદ્દાઓ વિશે જાણવા અને સ્થાનિક અભિપ્રાય અને પ્રાથમિકતાઓ જાણવા માટે વિવિધ સાધનો પસંદ કરી શકાય છે અને તેનો ઉપયોગ માળખાગત રીતે કરી શકાય છે. પ્રવૃત્તિનું કેન્દ્ર સ્થાન (focus of the activity) સ્થાનિક લોકોને આ સાધનોનો ઉપયોગ તેમની આજીવિકા, પરિસ્થિતિઓ અને પર્યાવરણનું પોતાનું વિશ્લેષણ કરવા માટે પ્રોત્સાહિત કરે છે. આ રીતે હાથ ધરવામાં આવેલ PRA ને આયોજનની પ્રક્રિયાના પ્રારંભિક પગલા તરીકે માનવામાં આવે છે જેમાં સમુદાય ક્રમશઃ વધુ મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવશે.

• સહભાગી ગ્રામીણ મૂલ્યાંકન (PRA) ના ફાયદા

વિકાસ આયોજન માટે વધુ સહભાગી અભિગમ અપનાવવાના ફાયદાઓ સારા આવ્યા છે જો કે ગેરફાયદા વિશે ઓછી ચર્ચા કરવામાં આવી છે.

• લક્ષ્ય જૂથ (target group) માટે સાચી પ્રાથમિકતાઓની ઓળખ

PRA સ્થાનિક લોકોને વિકાસ માટે તેમની પોતાની પ્રાથમિકતાઓ રજૂ કરવા અને તેમને વિકાસ યોજનાઓમાં સામેલ કરવાની મંજૂરી આપે છે.

• મેનેજમેન્ટ જવાબદારીઓની સત્તાસોંપણી

PRAનું એક મહત્વપૂર્ણ ધ્યેય એ છે કે સ્વનિર્ભર વિકાસને પ્રોત્સાહિત કરવાનો છે અને વિકાસ પ્રવૃત્તિઓના સંચાલન અને અમલીકરણ માટેની મોટાભાગની જવાબદારી સ્થાનિક લોકોને જ સોંપવામાં આવે છે. આનાથી વિકાસ કાર્યની કાર્યક્ષમતામાં ઘણો સુધારો થઈ શકે છે અને સમુદાય સ્તરે વિકાસ પ્રવૃત્તિઓની માલિકી સંબંધિત ઘણી સમસ્યાઓ દૂર થઈ શકે છે. ખાસ કરીને એક્વાકલ્ચર જેવી પ્રવૃતિ માટે, બહારના લોકો દ્વારા ચલાવવામાં આવતા પ્રોજેક્ટ્સ દ્વારા સમુદાયોમાં કરવામાં આવતી ટ્રાયલ વારંવાર ગેરવહીવટ અને ચોરીની સમસ્યાઓથી ઘેરાયેલી હોય છે. આ સામાન્ય રીતે એ હકીકત સાથે જોડાયેલું છે કે સમુદાય વાસ્તવમાં પ્રવૃત્તિ માટે કોઈ જવાબદારી અનુભવતો નથી અને જ્યારે તે ત્યાં હોય ત્યારે શક્ય તેટલું શોષણ કરવા માટે તેને અસ્થાયી લાભ તરીકે માને છે. PRA દ્વારા જનરેટ કરવામાં આવતી પ્રવૃત્તિ સામાન્ય રીતે સમુદાય દ્વારા સંચાલિત કરવામાં આવશે અને લાભો તેમને સ્પષ્ટ હશે.

• સ્થાનિક વિકાસ કામદારોની પ્રેરણા અને ગતિશીલતા

સ્થાનિક વિકાસ કાર્યકર્તાઓ દ્વારા PRA માં સહભાગિતા પ્રેરણા અને ગતિશીલતાના સ્તરમાં ઘણો વધારો કરી શકે છે. જ્યાં વિકાસના અભિગમોમાં પરિવર્તન લાવવામાં આવી રહ્યું છે, જેમ કે વધુ સંકલિત વિકાસ આયોજન પદ્ધતિ તરફ સ્થળાંતર, PRA-પ્રકારની પ્રવૃત્તિ નવી મિકેનિઝમ્સ જમીન પર કેવી રીતે કાર્ય કરશે તે સ્થાનિક કાર્યકરો દ્વારા વધુ સારી સમજણ અને પ્રતિબદ્ધતાને સુનિશ્ચિત કરવામાં મદદ કરી શકે છે. આ એક કારણ છે કે શા માટે વિવિધ વહીવટી અને સંસ્થાકીય સ્તરના લોકોની સંડોવણી મહત્વપૂર્ણ બની શકે છે જેથી પ્રતિબદ્ધતા સાંકળ દ્વારા જ સ્થાપિત થાય. કામદારો અન્ય વિદ્યાશાખાઓ સાથે મળીને કામ કરવા માટે ટેવાયેલા નથી. PRA માં સામેલ થવાથી તેમને અન્ય વિદ્યાશાખાના કામદારો તેમજ સમુદાયના સભ્યોની પ્રાથમિકતાઓને સમજવામાં મદદ મળી શકે છે.

• સમુદાયો અને વિકાસ સંસ્થાઓ વચ્ચે બહેતર કડીઓ

PRA સમુદાયો અને ગ્રામીણ વિકાસ સાથે સંબંધિત એજન્સીઓ અને સંસ્થાઓ વચ્ચે વધુ સારી કડીઓ બનાવવામાં મદદ કરી શકે છે. PRAs માં સમુદાયો અને બહારના લોકો વચ્ચે સઘન ક્રિયાપ્રતિક્રિયાનો સમાવેશ થાય છે જે આ સંબંધોને લાક્ષણિકતા આપતા ધીરજ અને શંકાના અવરોધોને તોડવા માટે કાયમી અસર કરી શકે છે.

આ પણ વાંચો:Biopesticides પર એક લાખ ખેડૂતોને મળશે 90% સબસિડી, વાંચો કેવી રીતે થશે ફાયદા

• સ્થાનિક સંસાધનોનો ઉપયોગ

જ્યાં સ્થાનિક લોકો પ્રોજેક્ટની ડિઝાઇનમાં વધુ કહે છે ત્યાં તેઓ એવી પ્રવૃત્તિઓ ડિઝાઇન કરે તેવી શક્યતા છે જે હાલના સંસાધનોનો સંપૂર્ણ ઉપયોગ કરે છે. જળચરઉછેરના કિસ્સામાં નવી વ્યૂહરચના બનાવવાને બદલે હાલના જળાશયોમાં સુધારો અથવા નવી વ્યૂહરચના બનાવવાને બદલે વર્તમાન આજીવિકા વ્યૂહરચનાઓમાં બંધબેસતી પ્રવૃતિઓની રચનાનો અર્થ થઈ શકે છે.

• વધુ ટકાઉ (Sustainable) વિકાસ પ્રવૃત્તિઓ

અસરોનું સંયોજન સામાન્ય રીતે વધુ ટકાઉ વિકાસ પ્રવૃત્તિઓ તરફ દોરી જશે જે બહારની એજન્સીઓના સમર્થન પર ઓછી નિર્ભર છે અને સ્થાનિક પરિસ્થિતિઓ માટે તકનીકી, પર્યાવરણીય અને સામાજિક રીતે યોગ્ય છે.

• સહભાગી ગ્રામીણ મૂલ્યાંકન (PRA) ના ગેરફાયદા

સહભાગિતાના આ લાભો ત્યારે જ સાકાર થઈ શકે છે જ્યાં તેને પ્રોત્સાહિત કરતી વિકાસ એજન્સીઓ માટે સહભાગિતાની સંપૂર્ણ અસરોને ધ્યાનમાં લેવામાં આવી હોય અને તેમાં સામેલ સંસ્થાઓ સામાજિક, રાજકીય અને સંસ્થાકીય ફેરફારોને લાંબા ગાળાના ફેરફારોને ટેકો આપવા તૈયાર હોય. જ્યાં આ નથી, ત્યાં નીચેના ઘણા ગેરફાયદાઓ રમતમાં આવી શકે છે.

• અપેક્ષાઓ ઊભી કરવી જે સાકાર થઈ શકતી નથી

PRA માં સૌથી તાત્કાલિક અને વારંવાર આવતા જોખમોમાંનું એક એ છે કે તે સમુદાયોમાં અપેક્ષાઓનો જટિલ સમૂહ ઉભો કરે છે જે વિસ્તારના સંસ્થાકીય અથવા રાજકીય સંદર્ભને જોતાં વારંવાર સાકાર કરી શકાતો નથી. આ રાજકીય પરિસ્થિતિ, સ્થાનિક સત્તા અને સામાજિક માળખું અથવા ફક્ત સંસ્થાઓમાં અમલદારશાહી જડતાને કારણે હોઈ શકે છે જે વિકાસને ટેકો આપતી હોવાનું માનવામાં આવે છે. જો કે, તમામ વિકાસ એજન્સીઓ આવી પ્રવૃત્તિઓને સમર્થન આપવાની સ્થિતિમાં નથી અને જોખમ છે કે જે એજન્સીઓ PRA-પ્રકારના આયોજનને પ્રતિસાદ આપવા માટે યોગ્ય રીતે સજ્જ નથી તે અભિગમનો અયોગ્ય ઉપયોગ કરી શકે છે.

• વિકાસ યોજનાઓની દરખાસ્ત (plans) કે જેમાં સહભાગી એજન્સીઓ પ્રતિસાદ આપી શકતી નથી

આ મુદ્દા સાથે જોડાયેલું જોખમ એ છે કે PRA દરમિયાન સમુદાયો જે વિકાસની પ્રાથમિકતાઓ ઓળખે છે તે એવી હોઈ શકે છે જેને સહભાગી એજન્સીઓ ફક્ત ટેકનિકલ અર્થમાં પર્યાપ્ત રીતે પ્રતિસાદ આપી શકતી નથી, આમ ફરીથી અપેક્ષાઓ વધારીને માત્ર તેમને નિરાશ કરે છે. આ ફરીથી સમસ્યા પર પાછા આવે છે કે PRA માં "પ્લેઇંગ ફિલ્ડ" ને વ્યવહારીક રીતે કોઈ સીમાઓ નથી અને આ અભિગમને ક્ષેત્રલક્ષી એજન્સીઓ માટે અયોગ્ય બનાવી શકે છે.

• સ્થાનિક હિતો દ્વારા પ્રવૃત્તિઓને "કેપ્ચર" કરવાનું જોખમ

સમુદાયોને નિર્ણય લેવાની જવાબદારી સોંપીને અને પ્રવૃત્તિઓની ઓળખ અને આયોજન તેમના પર છોડીને, ત્યાં એક વાસ્તવિક જોખમ પણ છે કે સમુદાયોમાંના ચોક્કસ તત્વો - વધુ શિક્ષિત, સૌથી ધનિક, સત્તાવાળાઓ - "કેપ્ચર" કરવાનું વધુ સરળ બની શકે છે. પ્રવૃત્તિ અને તેના લાભોનો એકાધિકાર. સહભાગી આયોજન પ્રક્રિયામાં બહારની સંડોવણીનો સાપેક્ષ અભાવ આને વધુ સરળ બનાવી શકે છે. સમુદાયના ગરીબ લોકો "સમુદાય" ના નિર્ણયોને સમર્થન આપી શકે છે જે તેમને બિલકુલ ફાયદો કરશે નહીં કારણ કે તેઓ તેમના શ્રીમંત અને વધુ પ્રભાવશાળી સમર્થકો દ્વારા સમર્થિત છે. એક્વાકલ્ચર ખાસ કરીને આ માટે સંવેદનશીલ હોઈ શકે છે કારણ કે તે "સામાન્ય" જમીન અથવા પાણીના વિસ્તારોનો વધુ સારો ઉપયોગ કરવાના સાધન તરીકે પ્રસ્તાવિત છે. તે વિસ્તારોને "વિકાસ" કરવાની ક્રિયા તેમને સ્થાનિક સત્તાવાળાઓના પ્રભાવના ક્ષેત્રમાં લાવી શકે છે અને ગરીબ લોકોને ઍક્સેસથી વંચિત કરી શકે છે.

• સમુદાયોમાં સ્તરીકરણને ધ્યાનમાં લેવામાં નિષ્ફળતા

હકીકત એ છે કે PRA ઘણીવાર સમગ્ર સમુદાય સાથે હાથ ધરવામાં આવે છે તેનો અર્થ એ થઈ શકે છે કે સમુદાયમાં સ્તરીકરણ, પછી ભલે તે સંપત્તિ, સામાજિક દરજ્જો, લિંગ અથવા વંશીય જૂથ દ્વારા હોય, ઘણીવાર અસ્પષ્ટ અને અવગણવામાં આવે છે. સમુદાયમાં પ્રારંભિક સંશોધનોએ સ્પષ્ટપણે ઓળખી કાઢ્યું છે કે સમુદાયમાં વર્ગો અને રુચિઓના વિવિધ સમૂહો હોવા છતાં પણ આવું થઈ શકે છે. PRA માં, વિવિધ જૂથોના વિરોધાભાસી હિતોને કેવી રીતે સમાવી શકાય તે અંગેના નિર્ણયો સમુદાય પર જ છોડવા જોઈએ અને, જ્યારે PRA માં સામેલ બહારના લોકોની ભૂમિકામાંની એક ભૂમિકા વિવિધ હિત જૂથો વચ્ચે વાટાઘાટો પ્રોત્સાહિત કરવાની છે, જો "સમુદાય ” નક્કી કરે છે કે તેઓ ગરીબ અને નબળા લોકોના હિતોને અવગણીને સમસ્યાઓનું નિરાકરણ લાવવા માંગે છે, “બહારના લોકો” માટે તેના વિશે ઘણું કરવાનું મુશ્કેલ હોઈ શકે છે, ખાસ કરીને જો તેઓ સમુદાય પ્રત્યે જવાબદારી સોંપવા માટે પ્રતિબદ્ધ હોય.

સ્ત્રોત: ફૂડ એન્ડ એગ્રીકલ્ચર ઓર્ગેનાઈઝેશન

આ પણ વાંચો:ખેડૂતોને 2 લાખ રૂપિયાનું ઈનામ આપશે રાજ્ય સરકાર, જાણો શરતો અને અરજીની પ્રક્રિયા