દૂધાળા પશુઓમાં ગરમીના તણાવની અસરોને ઘટાડવા માટે પશુપોષણ થકી વ્યૂહરચના

વર્ષ ૨૦૨૨-૨૩માં ૨૩૦.૫૮ મિલિયન ટન વાર્ષિક દૂધ ઉત્પાદન સાથે વિશ્વ દૂધ ઉત્પાદનમાં ભારત પ્રથમ ક્રમે છે અને વિશ્વ દૂધ ઉત્પાદનમાં લગભગ ૧૬ ટકા યોગદાન આપે છે. ગ્રામીણ લોકો માટે આજીવિકા પૂરી પાડીને ડેરી વ્યવસાય મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી રહ્યું છે. ભારત એ ઉષ્ણકટિબંધીય દેશ છે તેથી આપણે ત્રણેય ઋતુઓમાં આત્યંતિક પરિસ્થિતિઓનો સામનો કરીએ છીએ. આજકાલ પર્યાવરણીય ચરમસીમા એ દૂધળાપશુઓમાં મુખ્ય અવરોધો છે જે દૂધના ઉત્પાદનને ગંભીર અસર કરે છે. આબોહવા પરિવર્તનની અસરોને કારણે, વિશ્વભરમાં ઉનાળાના તાપમાનમાં વધારો થઈ રહ્યો છે, અને આ વલણ નજીકના ભવિષ્યમાં પણ ચાલુ રહેશે તો પરિવર્તનની અસરોથી પશુપાલનના વ્યવસાયમાં ખૂબ અસર થવાની સંભાવના છે.

૨૧૦૦ ના વર્ષ  સુધીમાં વૈશ્વિક સરેરાશ સપાટીના તાપમાનમાં વધારો ૧.૮°C થી ૪.૦°C ની વચ્ચે રહેશે. ભારતમાં પણ સરેરાશ તાપમાન અને ભેજનું પ્રમાણ વધ્યું છે અને તાજેતરમાં વધુ ગરમીનો અનુભવ થઈ રહ્યો છે. દૂધાળા પશુઓમાં ગરમીના દિવસો, ત્યારપછી ગરમ રાત્રીઓને કારણે તણાવ જોવા મળે છે કારણ કે પ્રતિકૂળ હવામાનની પરિસ્થિતિમાં પશુઓના શરીરનું સામાન્ય તાપમાન જાળવવાની ક્ષમતાને અસર થાય છે. અત્યંત ગરમ અને ભેજવાળા સમયગાળા દરમિયાન ગરમીના થાકથી મૃત્યુ થઈ શકે છે. ગરમીના તણાવના પરિણામોને કારણે ઉનાળા દરમિયાન પશુ ઉત્પાદકતામાં ઘટાડો થાય છે, પ્રજનનક્ષમતા ઘટે છે, માસ્ટાઇટિસ અને ચયાપચનાની તકલીફો વધે છે અને તેમજ તે પશુ ઉત્પાદકો સામેનો સૌથી ખર્ચાળ મુદ્દો છે અને વિકાસશીલ દેશોમાં કાર્યક્ષમ અને નફાકારક પશુપાલન માટે ચોક્કસપણે પ્રાથમિક અવરોધો પૈકી એક છે. પશુઓમાં ગરમીના તણાવનો સામનો કરવા માટેના હસ્તક્ષેપોમાં ભૌતિક વાતાવરણમાં ફેરફાર, આનુવંશિક સુધારણા અને પોષક હસ્તક્ષેપોનો સમાવેશ થાય છે. પોષક વ્યૂહરચનાઓનો હેતુ પાણીનું સંતુલન, પોષક તત્વો અને ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સનું સેવન અથવા ગરમીના તણાવ દરમિયાન વિટામિન્સ અને ખનિજો જેવી વિશેષ જરૂરિયાતોને સંતોષવા માટે હોવું જોઈએ.

દૂધાળું પશુઓમાં ગરમીના તણાવની અસરો

        સમાન્ય રીતે પશુપાલકો ગરમીના તણાવના લીધે પશુઓને પાણીની ટાંકીની નજીક અથવા વાડોના છેડે ખૂબ સંતોષપૂર્વક ઉભેલી જુએ છે. ગાયોમાં ગરમીના તણાવના કેટલાક સૌથી સામાન્ય ચિહ્નો એ છે કે ખોરાકમાં ઘટાડો, દૂધની ઉપજ અને દૂધની ચરબીમાં ઘટાડો, પ્રવૃત્તિમાં ઘટાડો પરંતુ શ્વસન દરમાં વધારો, શરીરના તાપમાનમાં વધારો અને ક્ષતિગ્રસ્ત પ્રજનન કાર્ય છે. ગરમીના તણાવની સૌથી મહત્વપૂર્ણ અસરોની નીચે ચર્ચા કરવામાં આવી છે :

• શુષ્ક પદાર્થોનું સેવન - ગરમીના તણાવના સમયગાળા દરમિયાન, શુષ્ક પદાર્થોનું સેવન ૯-૧૩% ઘટે છે. ઘટાડેલા ખોરાકનું સેવન મુખ્યત્વે હાંફવાને કારણે થાય છે, જે ચાવવાની ક્રિયા ઘટાડે છે, ખોરાકના મોટા ઘટકોનું વિભાજન ધીમું કરે છે અને રુમેન સુધી પહોંચતા લાળમાંથી પાણી અને બફર્સનું પ્રમાણ ઘટાડે છે. તાજેતરમાં વિયાણ થયેલ પશુઓમાં અને વધુ ઉત્પાદન આપતા પશુઓમાં વધુ ઝડપથી અને ગંભીર અસર થાય છે. ચરતા પશુઓમાં, ઠંડક રાખવા માટે છાંયડામાં ઊભા રહેવાથી પણ ચરાવવાનો સમય મર્યાદિત થાય છે અને તેનું સેવન ઓછું થાય છે.
• દૂધનું ઉત્પાદન - જેમ ખોરાકનું સેવન ઓછું થાવતી દૂધનું ઉત્પાદન પણ ઘટે છે. જો પાણી મર્યાદિત પીવે તો દૂધનું ઉત્પાદન વધુ ઘટે છે કારણકે દૂધ ઉત્પાદન માટે વાપરતા પાણી શરીરને ઠંડકની સુવિધામા ઉપયોગ કરે છે.
• દૂધના ફેટની - ટકાવારી ઉનાળા દરમિયાન ૦.૩% સુધી ઘટે છે.
• પ્રજનન/પ્રજનન - શિયાળાની ઋતુની સરખામણીમાં ઉનાળાની ઋતુમાં દૂધાળું પશુઓમાં પ્રજનન દરમાં ઘટાડો થાય છે. પ્રારંભિક ગર્ભના મૃત્યુ ગરમીના તણાવવાળા પશુઓમાં નુકસાન માટે જવાબદાર છે.
• રુમેન પારીસ્થિતિ - ગરમીના તણાવવાળા પશુઓમાં રુમેનની સાંદ્રતા (pH ) ઘટાડે છે, ઉચ્ચ રુમેનમાં એમોનિયા અને ફેટી એસિડ્સની માત્રામાં ફેરફાર થાય છે. આ અસર શુષ્ક પદાર્થોના સેવનમાં થતા ફેરફારોથી સંભવિત છે. ગરમીનું તણાવ રુમેનના સંકોચનને ધીમું કરી શકે છે, જે બદલામાં પાચનને ધીમું કરે છે.

ગરમીના તણાવને દૂર કરવા માટે પોષક તત્વોની વ્યૂહરચના

                પશુઓ માટે પાણીની ઉપલબ્ધતા વધારવી એ ગરમીના તણાવને દૂર કરવા માટે સૌથી મહત્વપૂર્ણ વ્યૂહરચના છે. ગરમીના તણાવ દરમિયાન ફીડનું સેવન નોંધપાત્ર રીતે ઘટતું હોવાથી, એક સામાન્ય વ્યૂહરચના એ છે કે આહારમાં ઊર્જા અને પોષક તત્વો વધારવા હિતાવહ છે. ઉર્જા સંતુલન ઉપરાંત, આહારમાં રેશાનું પ્રમાણ ઘટાડવું એ પશુના થર્મલ સંતુલન સુધારવાનું માનવામાં આવે છે અને શરીરનું તાપમાન ઘટાડી શકે છે. જો કે, રાશનની સાંદ્રતામાં વધારો કાળજી સાથે ધ્યાનમાં લેવો જોઈએ કારણ કે ગરમીથી તણાવવાળા પશુઓમાં રુમેન એસિડોસીસ માટે અત્યંત જોખમી છે. ગરમીના તણાવ દરમિયાન પશુની પોષક જરૂરિયાતો બદલાય છે, તેથી પોષક તત્વોની જરૂરિયાતોના બદલાવ સાથે, પોષક તત્વોના અતિરેકને ટાળવા અને રુમેનની સામાન્ય કાર્ય પધ્ધતિ જાળવણી જરૂરી છે.

૧) પાણી - એક અવગણાયેલ પોષક

               પશુઓમાં ગરમીના તણાવને ઓછો કરવા માટે પાણી નિઃશંકપણે સૌથી મહત્વપૂર્ણ પોષક તત્વો છે. દૂધમાં લગભગ ૮૭ ટકા પાણી હોય છે, અને શરીરની વધારાની ગરમીને દૂર કરવા માટે પાણી મહત્વપૂર્ણ છે. તદુપરાંત, પાણીનું સેવન દૂધની ઉપજ અને શુષ્ક પદાર્થના સેવન સાથે ખૂબ જ સંબંધિત છે. વધુ ઝડપી શ્વસન દર (હાંફવું)ને કારણે અને પરસેવાથી શરીરના પાણી બાષ્પીભવનથી પર્યાવરણીય તાપમાનમાં વધારો થતાં પાણીનો વપરાશ તીવ્રપણે વધે છે, પશુના શરીરને બાષ્પીભવનકારી ઠંડક મળે છે. તેથી, ઉનાળામાં સામાન્ય કરતા અમર્યાદિત સ્વચ્છ, ઠંડુ અને તાજું પાણી અને છાંયડો મહત્વપૂર્ણ છે.

૨) ચરબી પૂરક આહાર

        મૂળભૂત ચયાપચયની ગરમીનું ઉત્પાદન ઘટાડવા માટે આહારમાં ચરબીનું પ્રમાણ વધારવું એ વ્યાપકપણે સ્વીકૃત વ્યૂહરચના છે. ચરબીથી શરીરની ગરમીમાં વધારો ઘાસચારા કરતાં ઓછો (૫૦% સુધી) થાય છે, તેથી વધારાની ચરબીને પૂરક બનાવવા અને આહારમાં રેશાની સામગ્રી ઘટાડવાનો તર્કસંગત નિર્ણય યોગ્ય છે.

૩) રાશનમાં રેશાની માત્રા

        વધેલા ગરમીના ભાર દરમિયાન ખોરાકમાં રેશાનું પ્રમાણ ઘટાડવાથી રુમેનનું સ્વાસ્થ્ય જાળવવા માટે આહારમાં પૂરતા પ્રમાણમાં રેશા જરૂરી છે, અને ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળો ચારો ખોરાકનું સેવન જાળવવામાં મદદ કરે છે.

૪) રાશનમાં પ્રોટીનની માત્રા

        ગરમીના તણાવને કારણે ખોરાકનું સેવન ક્રમશઃ ઓછું થવાથી, રાશનમાં પ્રોટીનની માત્રા વધારી પ્રોટીન અને ઉર્જાનું સમતોલન કરવું જરૂરી છે. જેમાં પશુઓના આહારમાં રુમેન અન-ડિગ્રેડેબલ પ્રોટીન (બાયપાસ પ્રોટીન)ની માત્ર વધારતા આહાર પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધારવું જોઈએ. જેના બદલામાં પશુઓને પ્રોટીન (નાઈટ્રોજન તરીકે) ને યુરિયામાં રૂપાંતરિત કરવા માટે ઊર્જાની જરૂર પડશે અને જે મોટાભાગે પેશાબમાં વિસર્જન થાય છે.

૫) મિનરલ – પૂરકઆહાર

        ખનિજો અને વિટામિન્સ થર્મો-રેગ્યુલેશન, રોગપ્રતિકારક પ્રતિભાવ અને એકંદર સુખાકારી સહિત વિવિધ શારીરિક કાર્યોને ટેકો આપીને ગરમીના તણાવ સામે લડવામાં આવશ્યક ભૂમિકા ભજવે છે. ઇલેક્ટ્રોલાઇટ સંતુલન જાળવવા માટે સોડિયમ, પોટેશિયમ અને ક્લોરાઇડ જેવા ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સનું પૂરતું સેવન સુનિશ્ચિત કરો અને રોગપ્રતિકારક શક્તિ અને એન્ટીઑકિસડન્ટ સંરક્ષણ વ્યવસ્થા માટે આવશ્યક સૂક્ષ્મ મિનરલ્સ જેમ કે ઝિંક, કોપર અને સેલેનિયમ આપી ડિજીડ્રેશન આટલે કે શરીરમથી થતી પાણીની કમીને અટકાવી શકાય છે. ફીડમાં કુદરતી અને કૃત્રિમ એન્ટીઑકિસડન્ટો તેમજ મિનરલ્સનું પ્રમાણ ઓક્સિડેટીવ તણાવ સામે પેશીઓનું રક્ષણ કરે છે, જેમાં પશુઓને સેલેનિયમ-યીસ્ટ ખવડાવવાથી એન્ટીઑકિસડન્ટોના નિવારણ પ્રણાલીના સુધારો થાય છે અને તે વખતે રોગપ્રતિકારક ક્ષમતામાં ઘટાડો અટકે છે.  ક્રોમિયમ- એક સૂક્ષ્મ પોષકતત્ત્વ છે જે શરીરમાં જરૂરી ઉર્જા વ્યવસ્થાને સરળ બનાવે. ક્રોમિયમ પૂરક ગરમી-તણાવવાળા પશુઓમાં પ્રાણીઓમાં થર્મલ સહિષ્ણુતા અથવા ઉત્પાદનમાં સુધારો કરે છે.

૬) વિટામિન - પૂરકઆહાર  

        પશુઓમાં પરસેવાની ગ્રંથિની પ્રવૃત્તિ વધારવા તીવ્ર ગરમીના તણાવ દરમિયાન નિયાસિન પૂરક આહાર સાથે આપવાથી શરીરનું મુખ્ય તાપમાન ઓછું થાય છે અને પરસેવાના દરમાં વધારો થાય છે, જે શરીરીની સપાટી પર વધુ શરીરની ગરમીના વિસર્જન માટે અનુકૂલનશીલ પદ્ધતિ છે.  ગરમીના તણાવને કારણે ખોરાકના શુષ્ક માત્રાના સેવનમાં થતા ઘટાડાને અટકાવે છે, જેથી દૂધના ઉત્પાદનમાં સુધારો થાય છે.

૭) ડાયેટરી કેશન એનિયન ડિફરન્સ (DCAD)

        ડાયેટરી કેશન આયન ડિફરન્સ (DCAD) એ અમુક ડાયેટરી મિનરલ્સ વચ્ચેનો તફાવત છે જે સોડિયમ/પોટેસીયમ અને ક્લોરાઇડ/સલ્ફર તરીકે નામાંકિત કરવામાં આવે છે અને જેનો તફાવત 200 થી 300 mEq/kg DM પર રાખવું એ ગરમ ઉનાળાના મહિનાઓ દરમિયાન એક સારી વ્યૂહરચના છે અને તેને સ્વતંત્ર ખનિજ ક્ષારના સ્ત્રોત તરીકે ખવડાવવામાં આવે.

૮) ઇલેક્ટ્રોલાઇટ સપ્લિમેન્ટેશન

        પશુઓમાં પોટેશિયમ (K+) નો ઉપયોગ તેમના પરસેવાની ગ્રંથીઓમાંથી પાણીના સ્ત્રાવના પ્રાથમિક ઓસ્મોટિક નિયમનકાર તરીકે કરે છે. પરિણામે, ઉનાળા દરમિયાન K+ જરૂરિયાતો વધી જાય છે અને આને આહારમાં સમાયોજિત કરવું જોઈએ. ઇલેક્ટ્રોલાઇટની પૂર્તિથી ઓક્સિડેટીવ તણાવથી રાહત મળે છે અને ગરમીના તણાવવાળી પશુઓમાં કોષની મધ્યસ્થ પ્રતિરક્ષામાં સુધારો થાય છે. વધુમાં, ખોરાકમાં સોડિયમ (Na+) અને મેગ્નેશિયમ (Mg+)નું સ્તર વધારવું જોઈએ.

૯) રુમેન આથો મોડિફાયર્સ મોનેન્સિન (એક આયોનોફોર)

        રુમેનમાં આથો મોડિફાયર છે જે પ્રોપિયોનેટના ઉત્પાદનમાં વધારો કરે છે, અને આ રીતે ગરમી-તણાવવાળા પશુઓમાં ગ્લુકોઝની સ્થિતિ સુધારે છે. ગરમીની અસરને નિયંત્રણ અને નિવારણના પગલાં રૂપે ખોરાકની આવર્તનને દિવસમાં 4-6 વખત વધારો કરો. મોડી સાંજે અથવા રાત્રિ દરમિયાન સૌથી વધુ પ્રમાણ ખોરાક આપો.  પીવાનું પાણી પીવાના સ્થળોની સંખ્યામાં વધારો. ૧૦૦ પશુઓમાં માટે પીવાના સ્થળોની કુલ પહોળાઈ ૬૦૦ થી ૯૦૦ સેમી હોવી જોઈએ. નીચા તાપમાન (<૧૫°C)નું પાણી આપો અને દર ૨ દિવસે કુંડા સાફ કરો. પાણીની ગુણવત્તા નિયમિતપણે અગાઉથી તપાસો (ક્લોરેટ્સ, સલ્ફેટ, સૂક્ષ્મજીવાણુઓ માટે). શાવર, વોટર સ્પ્રે ઉત્પન્ન કરતા ઉપકરણો અથવા છંટકાવ સ્થાપિત કરો અને તેનો ઉપયોગ કરો.

પશુપાલકો માટે એક સંદેશ :

        ગરમીના તણાવને ઘટાડવા, પુષ્કળ સ્વચ્છ તાજા પાણીની પૂરતી સુવિધા એ બધામાં સૌથી મહત્વપૂર્ણ પોષક તત્વ છે. શુષ્ક ખોરાકના ઓછા સેવનની ઉણપ પૂરી કરવા માટે મહત્તમ શુષ્ક શુષ્ક ખાવાની રુચિ વધારો અને રશનમા ઊર્જા તેમજ અન્ય પોષક તત્વોની ઘનતામાં વધારો કરો. ઊર્જાની ઘનતામાં સુધારો કરવા અને કાર્યક્ષમતામાં સુધારો કરવા માટે આહારમાં ચરબીને આપો.  આહારમાં ઉર્જા સામગ્રી વધારવા અને પર્યાપ્ત રુમિનેશન જાળવવા માટે ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળા ઘાસચારોનો ઉપયોગ કરો. ગરમ હવામાનમાં પ્રોટીનની ગુણવત્તા મહત્વપૂર્ણ હોવાથી, રાશનમાં રુમેન અન-ડિગ્રેડેબલ પ્રોટીન વધારવું અને વધુ પડતા રુમેન ડિગ્રેડેબલ પ્રોટીનને ટાળવું. નિયાસિન, ક્રોમિયમ, સેલેનિયમ, એન્ટીઑકિસડન્ટો, ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ અને રુમેન આથો મોડિફાયર જેવા ચોક્કસ પૂરકનો વિચાર કરો જે ગરમીના તણાવ દરમિયાન ફાયદાકારક છે. ગરમી-તણાવ અનુભવતા પશુઓને ટ્રેસ મિનરલ્સ અને વિટામિન્સ પૂરતા પ્રમાણમાં ખવડાવવા જોઈએ.

• ગરમીના તણાવની પરિસ્થિતિઓમાં ખોરાક આપવાની વ્યૂહરચના આવશ્યક છે.
• ગરમીના તણાવ દરમિયાન ટોટલ મિક્સ રેશન આપવાથી ફાયદો થશે.
• ગરમીના તણાવમાં ખોરાકના રેશાની પાચનક્ષમતા ઓછી થવાથી સેવન, પસાર થવાનો દર, માઇક્રોબાયલ પ્રોટીન સંશ્લેષણ, કાર્બોહાઈડ્રેટ-પ્રોટીન સિંક્રોની અસર થાય છે અને એસિડિસિસનું જોખમ વધે છે અને ગરમીના તણાવ દરમિયાન સૌથી વધુ પાચનક્ષમતા સાથે ચારો ખવડાવો.
• પશુઓમાં ગરમીનો તણાવ એ જ તણાવ છે! તેમની રોગપ્રતિકારક શક્તિ સતત ઓછી થાય છે. મેટાબોલિક ડિસઓર્ડર, માસ્ટાઇટિસ અને પ્રજનન ક્ષમતામાં ઘટાડો માટે આ એક કારણભૂત પરિબળ છે.
• ખનિજ/વિટામિન પ્રિમિક્સ આપવું જોઈએ જોઈએ. ખાતરી કરો કે ખોરાકમાં પર્યાપ્ત સોડિયમ છે. પોટેશિયમ કાર્બોનેટનો ઉમેરો કેશન/એનિયન હોમિયોસ્ટેસિસ જાળવવામાં મદદ કરે છે કારણ કે શરીર આવશ્યક ક્ષાર ગુમાવે છે.
• રુમેન ગરમીના તણાવમાં એસિડિસિસ તરફ લઈ જાય છે. જ્યાં રુમેન pH સમગ્ર દિવસ દરમિયાન લાંબા સમય સુધી ૫.૮ ની નીચે આવે છે, જે રેશા પાચન સજીવોને નબળી પાડે છે. સોડિયમ બાયકાર્બોનેટ સાથે ઉચ્ચ સાંદ્ર આહારને બફર કરવાનો પરંપરાગત અભિગમ અસરકારક રીતે આને દૂર કરતું નથી. અને લાળમાંથી કુદરતી બફરિંગ મર્યાદિત હોય છે.

ઉનાળાની ગરમીના તણાવ દરમિયાન પોષક ઉમેરણો પૂરક કરવા

સૌજન્ય:

ડો.અમન આઈ. વોહરા, ડો. પ્રદીપ એચ. કટારા, ડો. જીજ્ઞેશ મોવલીયા, ડો. વીપુલ પટેલ,

પશુપોષણ વિભાગ, વેટરીનરી કોલેજ, કામધેનુ યુનિવર્સિટિ, નવસારી.