માટી રહિત ઉગાડવાના માધ્યમો: છોડ ઉગાડવા માટે 5 વૈકલ્પિક માધ્યમો

ગૌરવ એ. ગઢિયા, ઉર્વશી આર. પટેલ , ડો. પી. એમ. ચૌહાણ,  

રિન્યુએબલ એનર્જી એન્જીન્યરીંગ વિભાગ , કૃષિ ઇજનેરી અને ટેક્નોલોજી કોલેજ ,

જૂનાગઢ કૃષિ યુનિવર્સિટી , જૂનાગઢ

*E-mail: gauravgadhiya95@gmail.com 

શું તમે ક્યારેય માટી વિના છોડ ઉગાડવા વિશે વિચાર્યું છે? જો કે મોટાભાગના લોકો બાગકામ માટે માટીનો ઉપયોગ કરે છે, તે છોડ ઉગાડવાનું એકમાત્ર માધ્યમ નથી. આજે આપણે કેટલાક વૈકલ્પિક ઉગાડવાના માધ્યમો વિશે વાત કરીશું જેનો ઉપયોગ તમે જમીનની જગ્યાએ છોડ ઉગાડવા માટે કરી શકો છો. આ ઉગાડતા માધ્યમોને "માટી રહિત ઉગાડતા માધ્યમો" પણ કહેવામાં આવે છે કારણ કે તેમાં માટીનો સમાવેશ થતો નથી. તેથી, શું પરંપરાગત માટી વિના છોડ ઉગાડવાનું શક્ય છે? હા, તેમજ તેઓ કેટલાક પ્રસંગોએ માટી કરતાં પણ વધુ સારા હોઈ શકે છે. એકવાર તમે માટી વિનાના ઉગાડવાના માધ્યમોનો ઉપયોગ કરો ત્યારે તમે છોડને ઝડપથી વધતા અને વધુ ઉપજ આપતા જોઈ શકો છો.

છોડ ઉગાડવા માટે માટી શા માટે જરૂરી છે?              

માનો કે ના માનો, છોડ ઉગાડવા માટે માટી જ જરૂરી નથી. તમારે ફક્ત તેના કેટલાક ઘટકોની જરૂર છે. લોકો જમીનમાં છોડ ઉગાડે છે તેનું મુખ્ય કારણ છે: માટી જળાશય તરીકે કામ કરે છે જે પાણી અને અન્ય પોષક તત્વો જાળવી રાખે છે. અને તે મૂળને ખૂબ જ જરૂરી ટેકો આપે છે. તેથી જો તમે સામાન્ય માટીનો ઉપયોગ કર્યા વિના આ બે વસ્તુઓ પ્રદાન કરી શકો, તો તમે છોડ ઉગાડી શકો છો. આજનો લેખ વિવિધ માટી રહિત માધ્યમો વિશે છે જે આ બાબતોમાં માટીના સમાન અથવા તેના કરતાં પણ વધુ સારા હોઈ શકે છે.

માટી વિનાનું માધ્યમ શું છે?              

માટી રહિત માધ્યમ એ એકલ અથવા એક થી વધુ માધ્યમોનું મિશ્રણ છે જેનો ઉપયોગ છોડ ઉગાડવા માટે થાય છે. અહીં સૌથી મહત્વનો મુદ્દો એ છે કે તેમાં માટીનો સમાવેશ થતો નથી. માટી વિનાના ઉગાડવામાં આવતા માધ્યમોમાં સામાન્ય રીતે બેક્ટેરિયા અથવા ફૂગ હોતા નથી, તેથી તેઓને જંતુરહિત માધ્યમો ગણવામાં આવે છે. એક સારું વિકસતું માધ્યમ હંમેશા પાણી અને હવાના સ્વસ્થ સંતુલન સાથે છોડના વિકાસને સમર્થન આપે છે. જમીનમાં કેટલીકવાર હાનિકારક બેક્ટેરિયા અને ફૂગ હોય છે, અને તે જંતુઓ, નીંદણ અને જમીનથી જન્મેલા રોગોથી સંક્રમિત થવાની સંભાવના છે.              

માટી રહિત ઉગાડતા માધ્યમોને સામાન્ય રીતે સ્વચ્છ અને જંતુરહિત ગણવામાં આવે છે. આ માધ્યમોમાં માટીનો સમાવેશ થતો નથી. છોડ વિવિધ કાર્બનિક અથવા અકાર્બનિક પદાર્થોમાં ઉગાડવામાં આવે છે. માટી વિનાના ઉગાડતા માધ્યમો કુંડાના બાગકામ માટે આદર્શ છે કારણ કે તે હળવા, છતાં મજબૂત અને વિવિધ પ્રકારની માટી સાથે ભળવા માટે સરળ છે. આ ખાસ કરીને એવા લોકો માટે સાચું છે જેઓ શહેરી વિસ્તારોમાં રહે છે અને તેમના એપાર્ટમેન્ટમાં અવ્યવસ્થિત અથવા દુર્ગંધયુક્ત વસ્તુઓ ઇચ્છતા નથી. તે માળીઓ માટે પણ એક સારો વિકલ્પ છે જેઓ કેટલીક સામાન્ય સમસ્યાઓનો સામનો કર્યા વિના બાગકામનો આનંદ માણવા માંગતા હોઈ.

માટી રહિત ઉગાડવા માટેના શ્રેષ્ઠ માધ્યમો         

જ્યારે તમારા માટી વિનાના બગીચા માટે કોઈ માધ્યમ પસંદ કરવાની વાત આવે છે, ત્યારે તમારી પાસે ઘણા વિકલ્પો હોય છે. આ દરેક વિકસતા માધ્યમોના પોતાના ફાયદા અને ગેરફાયદા છે. અહીં અમે કેટલાક શ્રેષ્ઠ માટી રહિત માધ્યમોની યાદી આપી છે જેનો તમે ઉપયોગ કરી શકો છો.

પીટ મોસ:

પીટ મોસ, અથવા સ્ફગ્નમ પીટ મોસ, છોડના પ્રાચીન, આંશિક રીતે વિઘટિત અવશેષો છે. તેઓ ખૂબ મોટી માત્રામાં ભેજ પકડી શકે છે. તેઓ સારી વાયુમિશ્રણને પ્રોત્સાહન આપે છે અને તેમાં કોઈ નીંદણના બીજ અથવા રોગ જીવો નથી.પીટ શેવાળ હળવા, જંતુરહિત અને બીજના અંકુરણ માટે આદર્શ છે. હળવા, નાજુક પોટીંગ મિશ્રણ બનાવવા માટે બરછટ રેતી જેવા અન્ય માધ્યમો સાથે તેનો સામાન્ય રીતે ઉપયોગ થાય છે.

પર્લાઇટ

પ્રમાણિક રીતે કહીએતો , પર્લાઇટ એ ઉત્પાદિત ઘટક છે. પર્લાઇટ મૂળભૂત રીતે વિસ્તૃત જ્વાળામુખી ખડક છે. પ્રથમ, આ ખડકોને કચડી નાખવામાં આવે છે અને પછી તે વિસ્ફોટ થાય ત્યાં સુધી ગરમ કરવામાં આવે છે. વિસ્ફોટ પછી, આ ખડકો પોપકોર્ન જેવા બની જાય છે. હવે તેનો ઉપયોગ છોડ ઉગાડવા માટે થઈ શકે છે. પર્લાઇટ રંગમાં સફેદ અને હવા જેવો પ્રકાશ છે. તેઓ થોડી હવા પકડી શકે છે. પીટ મોસથી વિપરીત, તે પાણીને પકડી શકતું નથી, તેથી શ્રેષ્ઠ ઉપયોગ માટે તેને અન્ય માધ્યમો સાથે મિશ્રિત કરવાની જરૂર છે. બાગકામમાં પર્લાઇટનો ઉપયોગ કરવાની સૌથી સારી બાબત એ છે કે તે કોઈપણ પ્રકારના નીંદણ અથવા રોગથી મુક્ત છે.

વર્મીક્યુલાઇટ

વર્મીક્યુલાઇટનો ઉપયોગ પરલાઇટના વિકલ્પ તરીકે થઈ શકે છે. તે પરલાઇટ કરતાં વધુ પાણી પકડી શકે છે. તે પોષક તત્વોને પણ જાળવી શકે છે અને પોટિંગ મિશ્રણને pH (માધ્યમની ક્ષારતા અથવા એસિડિટીનું માપ) માં થતા ફેરફારોનો પ્રતિકાર કરવામાં મદદ કરે છે. વર્મીક્યુલાઇટ પણ પરલાઇટ કરતાં ઓછું વાયુયુક્ત છે, પરંતુ પરલાઇટથી વિપરીત, સારી ગુણવત્તાવાળી વર્મીક્યુલાઇટ એસ્બેસ્ટોસથી મુક્ત છે. તેથી જો તમે પાણી-પ્રેમાળ છોડ રોપતા હોવ, તો તે પરલાઇટ કરતાં વધુ સારી પસંદગી હોઈ શકે છે.

બરછટ રેતી

બાગકામમાં ઉપયોગમાં લેવાતી બરછટ રેતીને "બિલ્ડર્સની રેતી" પણ કહેવામાં આવે છે. અનાજ બરછટ પ્રકૃતિના હોય છે અને આ રેતી માં પાણીનો નીકાલ સારી રીતે થાય છે. જો તમે રેતીમાં છોડ ઉગાડવાનું વિચારી રહ્યા છો, તો કેક્ટી જેવા રસાળ ખૂબ જ સારો વિકલ્પ બની શકે છે. જો તમે એવા છોડ ઉગાડવાનો ઇરાદો ધરાવો છો કે જેને જમીનમાં વધુ ભેજની જરૂર હોય, તો કાર્બનિક પદાર્થો ઉમેરવાનું વિચારો. પીટ અને કોકો કોયરની જેમ સારા ઉમેરાઓ, તેમજ ખાતર હોઈ શકે છે.

કોકોનટ કોયર

આજકાલ, આ માધ્યમ વધુને વધુ લોકપ્રિય થઈ રહ્યું છે. કોકો કોયર એ નાળિયેરની ભૂકીમાંથી મળી આવતો અર્ક છે. તે પીટ મોસ જેવા જ ગુણધર્મો ધરાવે છે. કોકો પીટનો અગાઉ વેસ્ટ પ્રોડક્ટ તરીકે નિકાલ કરવામાં આવતો હતો. પરંતુ તાજેતરમાં, તે ઉચ્ચ માંગ મેળવી છે. તે હવે લોકપ્રિય માધ્યમ માનવામાં આવે છે.વધતા માધ્યમ તરીકે કોકો કોયરનો ઉપયોગ કરવાના બે મુખ્ય ફાયદાઓ છે: તે ભેજને શોષી લેવાની અને જાળવી રાખવાની અદભૂત ક્ષમતા ધરાવે છે. કોયર વજનમાં ખૂબ હલકો છે અને જમીન માટે પાણીના નીકાલ અને વાયુમિશ્રણમાં સુધારો કરે છે.અગાઉ, મોટાભાગે કોકો પીટનો ઉગાડતા માધ્યમ તરીકે ઉપયોગ થતો હતો, પરંતુ હવે માધ્યમને સુધારવા માટે કોકો ચિપ્સ, કોકો ક્રશ્ડ અને કોયર ફાઇબરના ઉમેરા સાથે વિવિધ મિશ્રણ બનાવવામાં આવે છે.

માટી વિનાના માધ્યમોના ફાયદા અને ગેરફાયદા         

માટી વિનાના માધ્યમો માટીનો ઉપયોગ કર્યા વિના છોડ ઉગાડવાની એક સરસ રીત છે. પરંપરાગત માટીની તુલનામાં આ માધ્યમો વિવિધ ફાયદા અને ગેરફાયદા પ્રદાન કરે છે. તેમને સ્પષ્ટ રીતે સમજવાથી તમને તે નક્કી કરવામાં મદદ મળશે કે કયું વધતું માધ્યમ તમારા માટે શ્રેષ્ઠ કામ કરે છે.

અહીં ઉગાડવામાં આવતા માધ્યમોનો ઉપયોગ કરવાના કેટલાક સૌથી સામાન્ય ફાયદાઓ છે:

1. ગુણવત્તાયુક્ત વૃદ્ધિના માધ્યમનો ઉપયોગ કરીને, તમે મર્યાદિત વિસ્તારમાં ઉચ્ચ ઉપજ પ્રાપ્ત કરી શકો છો.

2. તેઓ હંમેશા તમને સિંચાઈ પર વધુ સારું નિયંત્રણ આપે છે.

3. સામાન્ય બગીચાની જમીનની સરખામણીમાં, માટી વગરના ઉગાડવામાં આવતા માધ્યમોને જંતુમુક્ત કરવું સરળ છે.

4. તમે ડ્રેનેજ પાણીને રિસાયકલ કરવાનું પસંદ કરી શકો છો.

5. ઉગાડતા માધ્યમોનો ઉપયોગ બગીચાની અપૂરતી માટી (પાણીના નિકાલની સમસ્યાઓ, ખારાશ વગેરેને કારણે)ના વિકલ્પ તરીકે થઈ શકે છે.

પરંતુ અલબત્ત, ત્યાં ગેરફાયદા છે:

1. શરૂઆત માટે, વધતા માધ્યમોમાં હંમેશા પોષક તત્વો જાળવી રાખવાની ક્ષમતા ઓછી હોય છે. તેઓ પોષક તત્વો સાથે છોડને ખવડાવવા માટે પૂરતા પ્રમાણમાં સારા નથી. તમારે સમયાંતરે પોષક તત્વો ઉમેરવાની જરૂર છે.

2. તેમની પાસે સારી બફર ક્ષમતાનો પણ અભાવ છે. તેથી, ફેરફારો ઝડપી હોઈ શકે છે.         

સોઈલલેસ પોટીંગ મિક્સ બનાવતા પહેલા તમારે જે બાબતો યાદ રાખવાની જરૂર છે: કન્ટેનર ભરતા પહેલા મિશ્રણને થોડું ભેજ કરો. વાવેતર કરતી વખતે મિશ્રણને ખૂબ ચુસ્તપણે પેક કરશો નહીં.

વાવેતર પછી સારી રીતે પાણી આપો.મિશ્રણમાં ખાતરની ગેરહાજરીમાં, વાવેતરના બે કે ત્રણ અઠવાડિયા પછી ખાતર આપવાનું શરૂ કરો.

નિષ્કર્ષ              

તમે માટીનો પ્રયાસ કર્યો છે અને તે કામ કરી શક્યું નથી અને તમે હજી પણ તમારા છોડને ઘરની અંદર ઉગાડી શકતા નથી. તો મને ખાતરી છે કે તમે માટી વિના ઉગતા માધ્યમોને જ પસંદ કરશો તથા પૈસા અને સમયની પણ બચત કરશો.

આ પણ વાંચો:વર્મીકમ્પોસ્ટિંગ: સોલિડ વેસ્ટને ઓર્ગેનિક ખાતરમાં રિસાયકલ કરવું