આબોહવા સ્માર્ટ કૃષિ: વાતાવરણ આધારિત કૃષિનો એક નવો અભિગમ

છેલ્લા દાયકાઓમાં કૃષિ વિકાસ અને ખાદ્ય સુરક્ષા પર ધ્યાન આપવામાં આવ્યું હોવા છતાં, હજુ પણ વિશ્વમાં લગભગ 800 મિલિયનથી 1 અબજ કુપોષિત લોકો છે. તેની સામે, ઉત્પાદિત તમામ ખોરાકમાંથી ત્રીજા ભાગનો વ્યય થાય છે. વધતી જતી વસ્તીની સામે વૈશ્વિક ખાદ્ય વપરાશના વલણો તીવ્રપણે બદલાઈ રહ્યા છે, જો વપરાશ અને ખાદ્ય કચરાના વર્તમાન પ્રવાહો ચાલુ રહેશે, તો એવો અંદાજ છે કે આપણને 2050 સુધીમાં 60% વધુ ખાદ્ય ઉત્પાદનની જરૂર પડશે. આ પરિસ્થિતિને ધ્યાને લઈને કૃષિને એક નવા અભિગમ તરફ લઈ જવી ખૂબ જ જરૂરી છે જે આબોહવા સાથે અનુકૂલન સાધીને આવનારા દાયકાઓમાં થનારા પ્રશ્નોનું નિરાકરણ લાવી શકે.

આબોહવા સ્માર્ટ કૃષિ એટલે શું?

આબોહવા-સ્માર્ટ કૃષિ (Climate Smart Agriculture) એક એવો અભિગમ છે કે જેમાં આબોહવામાં આવતા પરિવર્તનને અસરકારક રીતે પ્રતિસાદ આપી શકે એ રીતે કૃષિ પ્રણાલીનું સંચાલન કરવામાં આવે છે.  જે કૃષિ ખાધ્ય વ્યવસ્થાને આબોહવા સ્થિતિસ્થાપક પ્રથાઓ તરફ રૂપાંતરિત કરવા માટે માર્ગદર્શન પૂરું પાડે છે. યુનાઈટેડ નેશન્સ ના ફૂડ એન્ડ એગ્રિકલ્ચરલ ઓર્ગેનાઇજશન (FAO) અનુસાર, " CSA એક એવી કૃષિ પદ્ધતિ છે જે ટકાઉ ઉત્પાદકતામાં વધારો કરે છે, સ્થિતિસ્થાપક્તા વધારે છે, શકય હોય ત્યાં ગ્રીનહાઉસ વાયુઑ ઘટાડે છે અને રાષ્ટ્રીય ખાદ્ય સુરક્ષા અને વિકાસની સિદ્ધિને વધારે છે."

આબોહવા-સ્માર્ટ કૃષિ (CSA) એ ખાદ્ય સુરક્ષા અને આબોહવા પરિવર્તનના આ એકબીજા સાથે જોડાયેલા પડકારોને સંબોધવા માટે એક સંકલિત અભિગમ છે, જે સ્પષ્ટપણે ત્રણ ઉદ્દેશ્યો માટે લક્ષ્ય રાખે છે:

1. ખેતીની આવક, ખાદ્ય સુરક્ષા અને વિકાસમાં સમાન વધારાને સમર્થન આપવા માટે કૃષિ ઉત્પાદકતામાં સતત વધારો;
2. બહુવિધ સ્તરે આબોહવા પરિવર્તન માટે કૃષિ અને ખાદ્ય સુરક્ષા પ્રણાલીઓની સ્થિતિસ્થાપકતાનું અનુકૂલન અને નિર્માણ; અને
3. કૃષિ (પાક, પશુધન અને મત્સ્યોદ્યોગ સહિત) માંથી ગ્રીનહાઉસ વાયુઓના ઉત્સર્જનમાં ઘટાડો.

શા માટે આબોહવા-સ્માર્ટ કૃષિ?

આબોહવા-સ્માર્ટ કૃષિએ એક સંકલિત અભિગમ છે જ્યાં કૃષિને વ્યાપક અર્થમાં સમજવામાં આવે છે-જેમાં ખોરાક, ફાઈબર, ઘાસચારો, ઈંધણ, મકાન સામગ્રી, ઔષધીય ઉત્પાદનો માટે પાક અને પશુધન ઉત્પાદન, વન વ્યવસ્થાપન અને મત્સ્યોદ્યોગનો સમાવેશ થાય છે.

આબોહવા-સ્માર્ટ કૃષિ (CSA) સંખ્યાબંધ મહત્વપૂર્ણ પડકારોને ઉકેલવામાં મદદ કરે છે, જેવા કે:

1. CSA ખાદ્ય સુરક્ષા, ગેરવિતરણ અને કુપોષણને સંબોધે છે. CSA ગરીબ અને હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલા જૂથો માટે ખાદ્ય સુરક્ષાને સુધારવામાં મદદ કરે છે જ્યારે વૈશ્વિક સ્તરે ખાદ્યપદાર્થોનો કચરો પણ ઘટાડે છે.
2. CSA કૃષિ અને ગરીબી વચ્ચેના સંબંધને સંબોધે છે. ગરીબી ઘટાડવા અને ખાદ્ય સુરક્ષા વધારવા બંને માટે કૃષિ વિકાસ એ ઘણીવાર સૌથી અસરકારક અને સમાન વ્યૂહરચના છે.
3. CSA આબોહવા પરિવર્તન અને કૃષિ વચ્ચેના સંબંધને સંબોધે છે. કૃષિ અને આબોહવા પરિવર્તન વચ્ચેનો સંબંધ એ દ્વિ-માર્ગી શેરી છે. કૃષિ માત્ર આબોહવા પરિવર્તનથી પ્રભાવિત નથી પરંતુ બદલામાં તેના પર નોંધપાત્ર અસર પણ કરે છે.

આબોહવા-સ્માર્ટ કૃષિ ની કાર્ય પદ્ધતિઓ:

           આબોહવા-સ્માર્ટ કૃષિ(CSA) નવી તકનીકો અને દુષ્કાળ પ્રતિરોધક જાતો અથવા ચોક્કસ ખેતી જેવી પદ્ધતિઓથી આગળ વધે છે. ઉત્પાદકતા અને ખાદ્ય સુરક્ષા, ઉન્નત ખેડૂતોની સ્થિતિસ્થાપકતા અને ગ્રીનહાઉસ વાયુના ઉત્સર્જનમાં ઘટાડો કરવાના બહુવિધ ઉદ્દેશો હાંસલ કરવા માટે, CSA એ વિવિધ કૃષિ વ્યવસ્થા પરિપ્રેક્ષ્યો અપનાવવા જોઈએ. આમાં લેન્ડસ્કેપ્સ અને ઇકોસિસ્ટમ્સ તેમજ મૂલ્ય સાંકળોનો સમાવેશ થાય છે. કૃષિ વ્યવસ્થાના પરિપ્રેક્ષ્યમાં, કૃષિ વ્યવસ્થાના વિવિધ ઘટકો વચ્ચે સમન્વયને અનુસરવું, વિશ્લેષણ કરવું અને ટ્રેડ-ઓફને સંબોધિત કરવું, ખર્ચ અને લાભોનું વિશ્લેષણ કરવું મહત્વપૂર્ણ છે. માત્ર આ રીતે નક્કી કરી શકાય કે કઈ ક્રિયાઓ હિસ્સેદારના ઉદ્દેશ્યોની અગાઉની વાટાઘાટોના આધારે સૌથી વધુ અસરકારક રીતે ઇચ્છિત પરિણામો પ્રાપ્ત કરે છે. આ વિભાગ આબોહવા-સ્માર્ટ કૃષિ(CSA) પદ્ધતિઓ અને તકનીકોની શ્રેણી રજૂ કરે છે જે નીચે મુજબ છે;

1. જમીન વ્યવસ્થાપન
2. પાક વ્યવસ્થાપન
3. જળ વ્યવસ્થાપન
4. પશુધન વ્યવસ્થાપન
5. વનસંવર્ધન
6. મત્સ્યપાલન અને જળચરઉછેર
7. ઉર્જા વ્યવસ્થાપન

આબોહવા-સ્માર્ટ કૃષિના મુખ્ય તત્વો શું છે?

           CSA એ પ્રથાઓનો સમૂહ નથી કે જેને સાર્વત્રિક રીતે લાગુ કરી શકાય, પરંતુ એક અભિગમ કે જેમાં સ્થાનિક સંદર્ભોમાં જડિત વિવિધ ઘટકોનો સમાવેશ થાય છે. CSA એ ફાર્મ પર અને ફાર્મની બહારની ક્રિયાઓ સાથે સંબંધિત છે, અને તકનીકો, નીતિઓ, સંસ્થાઓ અને રોકાણનો સમાવેશ કરે છે. આબોહવા-સ્માર્ટ કૃષિ અભિગમમાં સંકલિત કરી શકાય તેવા વિવિધ ઘટકોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

1. સ્થિતિસ્થાપકતામાં વધારો અને ઓછા સંસાધનો સાથે વધુ ઉત્પાદન મળી શકે તે રીતે ખેતરો, પાક, પશુધન, જળચરઉછેર અને કેપ્ચર ફિશરીઝનું સંચાલન
2. ઇકોસિસ્ટમ સેવાઓને બચાવવા માટે ઇકોસિસ્ટમ અને લેન્ડસ્કેપ મેનેજમેન્ટ જે તે જ સમયે સંસાધન કાર્યક્ષમતા અને સ્થિતિસ્થાપકતા વધારવા માટે ચાવીરૂપ છે.
3. ખેડૂતો અને જમીન વ્યવસ્થાપકોને જરૂરી ફેરફારો અમલમાં મૂકવા સક્ષમ બનાવવા માટે સેવાઓ

સારાંશ :

ટકાઉપણું હાંસલ કરવા, ખાદ્ય સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરવા અને આબોહવા પરિવર્તનને સંબોધિત કરવાના પરસ્પર જોડાયેલા પડકારોને પહોંચી વળવા કૃષિ ઉત્પાદન પ્રણાલીઓ અને ખાદ્ય પ્રણાલીઓમાં નોંધપાત્ર પરિવર્તન થવું જોઈએ. લાંબા ગાળે ખાદ્ય સુરક્ષાને વધારવા અને તેનું રક્ષણ કરવા માટે સંસાધન કાર્યક્ષમતા વધારવી જરૂરી છે અને આબોહવા પરિવર્તન ઘટાડવામાં નોંધપાત્ર યોગદાન આપવા માટે આપણે કહી શકીએ કે CSA ખેતી ઉત્પાદન અને ટકાઉ કૃષિ વધારવામાં ઘણી રીતે મદદ કરે છે. તે આપણને રાષ્ટ્રીય ખાદ્ય સુરક્ષામાં પણ મદદ કરે છે, ગુણવત્તાયુક્ત ખોરાક પૂરો પાડે છે અને ગ્રીનહાઉસ વાયુઓના ઉત્સર્જનને ઘટાડવામાં મદદ કરે છે. તેથી આપણે કહી શકીએ કે સીએસએ આજકાલ કૃષિ ક્ષેત્રમાં ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે

આ પણ વાંચો:જમીનની સ્વસ્થ્યતા અને પર્યાવરણ સંરક્ષણ માટે અપનાવો જૈવિક ખેતી

સ્નેહલકુમાર એ. પટેલ અને ક્રિશ્ના એ. પરમાર

પી.એ.ચડી સ્કૉલર, ન. મ. કૃષિ મહાવિદ્યાલય, નવસારી કૃષિ યુનિવર્સિટી, નવસારી

Email: snehalpatel1703@gmail.com