બકરી ઉછેરની સમસ્યાઓ અને અવરોધો

 ^૧ ડૉ. નિલમ પરમાર, ^૨ ડૉ. મયંક ગૌસ્વામી, અને ³ડૉ. અક્ષય બારીયા 

^૧મદદનીશ પ્રાધ્યાપક, વેટેરીનરી પબ્લિક હેલ્થ એન્ડ એપીડેમીઓલૉજી વિભાગ, વેટેરીનરી કોલેજ, જુનાગઢ,૩૬૨૦૦૧, કામધેનુ યુનિવર્સિટી.

^૨મદદનીશ પ્રાધ્યાપક, નોબલ પોલિટેકનિક ઇન એનિમલ હસબેન્ડરી, જુનાગઢ,૩૬૨૦૦૧, કામધેનુ યુનિવર્સિટી.

^૩મદદનીશ પ્રાધ્યાપક, લાઇવસ્ટોક પ્રોડક્શન એન્ડ મેનેજમેન્ટ વિભાગ, વેટેરીનરી કોલેજ, જુનાગઢ,૩૬૨૦૦૧, કામધેનુ યુનિવર્સિટી.

ગ્રામીણ ભારતના લાખો ગરીબ ખેડૂતો અને ભૂમિહીન મજૂરોને પૂરક આવક અને આજીવિકા પૂરી પાડવામાં બકરી મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. દુકાળ અને દુષ્કાળ જેવી તકલીફોની પરિસ્થિતિઓમાં બકરીઓ જીવાદોરી તરીકે કામ કરે છે. “બકરીઓને ગરીબ માણસ ની ગાય કેહવામાં આવે છે”. પરંતુ ભારત દેશમાં  ગ્રામ્ય કક્ષાએ, બકરીઓનો ઉછેર ઈતર પ્રવૃત્તિ તરીકે કરવામાં આવે છે, તેથી તેનું સંચાલન હજુ પણ નિર્વાહ સ્તર પર જ થાય છે. બકરી ઉછેરમાં આવતી મુખ્યત્વે સમસ્યાઓમાં જેવીકે ભરોસાપાત્ર બજારનો અભાવ, મૂડીનો અભાવ, બકરી ઉછેરવાની તાલીમનો અભાવ. આ તારણો દર્શાવે છે કે બકરાના પાલનપોષણ અને ઉછેર સામે વિવિધ અવરોધો જવાબદાર છે જેમાંથી મુખ્ય કારણો ની વિસ્તૃત માહિતી નીચે આપેલ છે.

બકરીઓની યોગ્ય જાતિની ઉપલબ્ધતા

સામાન્ય ધારણા એ છે કે પશુધનની પરંપરાગત જાતિઓની સરખામણીમાં ઉચ્ચ ઉપજ આપતી જાતિઓ વધુ સારી રીતે આવક પ્રદાન કરશે. હાલ ના સમયમાં ખેડૂતો પાસે સારી જાત ની બકરીઓનો અભાવ જોવા મળી રહ્યોછે. પરંપરાગત જાતિ "બ્લેક બંગાળ અને જમનાપુરી" આ બે જાત સારી પેદાશપૂરી પાડે છે અને અન્ય જાતિઓંની સરખામણી માં તે વધારે આવક પૂરી પાડે છે તેથી, બકરીઓની સંવર્ધન અને ઉછેરની પદ્ધતિને બદલવા માટે ભાર મુકવામાં આવી રહ્યો છે જેના અનુસંધાન માં ઉત્કૃષ્ટ વિદેશી જાતિઓનો ઉપયોગ વધારવા પર પણ ભાર મુકવામાં આવી રહ્યો છે.

ખોરાક ની ઉપલબ્ધતા

બકરા માટે ખોરાકની ઉપલબ્ધતા એ મુખ્ય સમસ્યાઓ પૈકીની એક છે. ખેડૂતો માને છે કે બકરાઓંને આખું વર્ષ ખોરાક પૂરો પડવો અને તેનો ખર્ચો એ મોટી સમસ્યા છે, ખાસ કરીને  ઉનાળા ઋતુ દરમિયાન બકરી પાલકો માં સૌથી વધારે ખોરાક ની ઉણપ જોવા મળે છે જેના થકી મોટા ભાગના ખેડૂતો બકરાઓંને ગૌચર અને જંગલ ની જગ્યાએ ચરવા લઇ જતા હોય છે. ઉત્પાદન હેતુઓની વ્યાખ્યાનો અભાવ અને પોષણનું નીચું સ્તર અને વ્યવસ્થાપક ઓંછી કાર્યક્ષમતા ખેડૂતો ની આવક પર નકારાત્મક અસર કરે છે.

યોગ્ય સારવારની ઉપલબ્ધતા

         ગામડા ના અંતરિયાળ વિસ્તારમાં બકરી ઉછેરની સમસ્યા પૈકી એક પશુ ચિકિત્સા સુવિધાઓ અને બકરી માટે યોગ્ય સારવારનો અભાવ. ખેડૂતોના અભિપ્રાય મુજબ જ્યારે બકરીઓ રોગોથી પ્રભાવિત થાય છે ત્યારે તેમની યોગ્ય સારવાર પ્રાપ્ત થતી નથી. આરોગ્ય માટે સલાહ માટેની સુવિધાઓ બકરા માટે રોગોની સંભાળ અને નિદાન અત્યંત અપૂરતું છે. મોટા ભાગના કેસ માં,  જરૂરી દવા સરકારી વેટરનરી હોસ્પિટલોમાંથી ઉપલબ્ધ નથી, તેથી, બકરી પાળનારાઓએ તે પોતે બજારમાંથી ખરીદવું પડે છે, જે તેમનો આર્થિક ખર્ચો વધારે છે. બકરીના સફળ ઉછેર અંગે જ્ઞાનનો પણ અભાવ જોવા મળે છે. જ્યારે ખૂબ જ નાની ઉંમરે દૂધ છોડાવવાની પ્રેક્ટિસ કરવામાં આવે છે ત્યારે બાળકોની મૃત્યુદર ખૂબ ઊંચી હોય છે. પ્રજનન કાર્યક્ષમતા સુધારવા માટે આધુનિક તકનીકોના ઉપયોગ પર મર્યાદિત થાય છે, દા.ત. કૃત્રિમ વીર્યસેચન, એસ્ટ્રોસનું સિંક્રનાઇઝેશન, વીર્ય ફ્રીઝિંગ

રોગોના નિદાનના જ્ઞાનની ઉપલબ્ધતા

        ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં રોગોના નિદાનની સુવિધા નબળી છે જેના થકી રોગો નું નિદાન મોડું થાય છે. જેની અસર પશુઓંના સારવાર પર થાય છે. મોટા ભાગના ખેડૂતો તેમની બકરીઓને સીમાંત જમીનો માં ઘાસ ચરવા માટે લઇ જતા હોય છે. ઘાસની જમીન અને આવા ઝેરી ઘાસ/ભમર ખાવાથી, બકરીઓ ઘણીવાર બીમાર થઈ જાય છે. તે સિવાય બકરી ઉછેરની પ્રવર્તમાન પ્રણાલી (બેકયાર્ડ ફાર્મિંગ) પણ ચોક્કસ રોગોને આમંત્રિત કરે છે. મહત્વપૂર્ણ ચેપી રોગો સામે રસીની ઉપલબ્ધતા ન હોવાને કારણે રોગો અને પરોપજીવીઓનું નિયંત્રણ પૂરતું થતું નથી.

લોન ની ઉપલબ્ધતા

        બકરી પાલન પ્રણાલીના વિકાસ માટે અમુક મૂડીની આવશ્યકતા છે કારણ કે, ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં મોટાભાગના બકરા પાળનારાઓ ગરીબ અથવા નીચલા વર્ગના લોકો છે, તેઓને તેના માટે અમુક જમા પૈસાની જરૂર હોય છે. પરંતુ તેમની નબળી આર્થિક પરીસ્થિતિ અને બેન્ક નું અજ્ઞાન હોવાથી તેમને કોઈ લોન મેળવા પાત્ર થતા નથી. જેના થકી ગામડાઓના બકરી પાળનારાઓ પાસે શહેરમાં જઈને બકરીઓ ને ખરીદવા અથવા પાલન પોષણ કરવા માટે સક્ષમ રહેતા નથી અને તદુપરાંત જે લોકો ને, ધિરાણ એજન્સીના ઔપચારિક સ્ત્રોતમાંથી ધિરાણ મળે છે  પરંતુ મળેલી રકમ પર્યાપ્ત હોતી નથી.

બકરીઓ રાખવા માટે પૂરતી જગ્યાની અને માર્કેટ માળખાની ઉપલબ્ધતા:

બકરીઓ મુખ્યત્વે પરસ્પર બકરી પાલકો દ્વારા વેચાય છે અને વ્યાવસાયિક વેપારીઓ વચ્ચે સમાધાન બકરાના માર્કેટિંગની કોઈ હરાજી કે અન્ય વ્યવસ્થા નથી. જોકે બકરાના માર્કેટિંગ માટે ઘણી સાપ્તાહિક "ઝૂંપડીઓ" છે પરંતુ આ "ઝૂંપડીઓ" માં માળખાકીય સુવિધાઓ ખૂબ જ અપૂરતી છે. બકરા પાલનમાં સંગઠિત માર્કેટિંગ ખૂબ મર્યાદિત છે, આના પરિણામે મધ્યમ-વ્યક્તિ દ્વારા અનૈતિક શોષણમાં પરિણમ્યું છે. ગામોમાં બકરાંને રહેઠાણમાં, રસોડામાં જેવા વિસ્તૃત જગ્યાએ રાખવામાં આવે છે. ઉપરોક્ત ચર્ચા પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે બકરા અને તેની બનાવટોનું વેચાણ મુખ્યત્વે પરંપરાગત બજારોમાં કરવામાં આવે છે. બકરીઓ અને તેમના ઉત્પાદનોની કાર્યક્ષમ માર્કેટિંગ સિસ્ટમને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે, બજારોમાં ભૌતિક માળખામાં રોકાણ કરવાની જરૂર છે. આ ઉપરાંત કાર્યક્ષમ માર્કેટિંગ માટે, નિયમનકારી અને કાનૂની ફ્રેમવર્ક પણ જરૂર છે. બજારના વિવિધ ખેલાડીઓ વચ્ચે સ્પર્ધા અને નાના પાલકોને પ્રોત્સાહિત કરવા કૃષિ વ્યવસાય કંપનીઓ સાથે સંકલન અને પારદર્શિતા લાવવા માટે પણ પગલાં લેવા જોઈએ.

આ પણ વાંચો:કુદરતી ઔષધિઓના ઉપયોગ થકી પશુ રોગની સારવાર