બારેમાસ મળતું લીલુંખાતર : એઝોલા

ખાતર તરીકે વપરાતી લીલી અવિઘટિત વનસ્પતિ ને લીલું ખાતર કહેવાય છે. લીલું ખાતર એ કુદરતી ખાતરોમાનું એક છે જે સજીવ ખેતી માટે હિમાયત કરે છે  જે બે રીતે મેળવવામાં આવે છે:  લીલા ખાતરના પાકને ઉગાડીને અથવા બંજર જમીનો, ખેતરોના બંધ અને જંગલોમાં ઉગાડવામાં આવતા છોડમાંથી લીલા પાંદડા (ડૂળીઓ સાથે) એકત્રિત કરીને.  ગુજરાત એક સેમી એરિડ પ્રદેશ છે ઓછા વરસાદ ને લીધે ગુજરાતમાં ચોમાસા  સિવાય ની ઋતુ માં  લીલી વનસ્પતિ મેળવવી મુશ્કેલ છે. ‘એઝોલા’ એક જળચર ફર્ન છે જે પૂરક તરીકે સાબિત થઇ શકે છે. તે ડકવીડ અથવા શેવાળ જેવું લાગે છે. તેને અન્ય નામોથી સંબોધવામાં આવે છે જેમ કે મચ્છર ફર્ન, ડકવીડ ફર્ન, ફેરી મોસ અથવા વોટર ફર્ન. અઝોલા પાણીની સપાટી પર તરતા હોવાનું માનવામાં આવે છે અને તેના મૂળ નીચે લટકતા હોય છે. આ છોડમાં પાંદડા હોય છે જે કદમાં નાના હોય છે અને એકબીજા પર ઓવરલેપ થાય છે. આ છોડ 'સુપર-પ્લાન્ટ' તરીકે લોકપ્રિય છે કારણ કે તે 2 અથવા 3 દિવસમાં તેના બાયોમાસની વૃદ્ધિ અને બમણી ઝડપને કારણે છે. પૂરતા ફાયદાઓ છતાં અપૂરતી જાણકારી ના લીધે ગુજરાતમાં અઝોલા નો ઉપયોગ લગભગ નહિવત છે. આ લેખ દ્વારા ગુજરાત ના ખેડૂતોને અઝોલા પ્રત્યે સજાગ કરવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે.

હાલમાં, છોડની જાતિમાં 6 પ્રજાતિઓ છે જેમાંથી એ. પિન્નાટા મોટે ભાગે એશિયામાં જોવા મળે છે. અન્ય કેટલીક પ્રજાતિઓ એ. ફિલીક્યુલોઇડ્સ, એ. નિલોટિકા, એ. કેરોલિઆના, એ. મેક્સિકાના, એ. માઇક્રોફાઇલ છે.  અઝોલા માટે મૂળની લંબાઈ લગભગ 1 થી 2 સેમી અને પાંદડાનું કદ લગભગ 1 થી 2 સે.મી. ફર્નમાં સ્પોરોફિટિક ચક્ર હોય છે અને તે સામાન્ય રીતે ઠંડા તાપમાન સાથે સંકળાયેલું હોય છે. તાણ અને પર્યાવરણીય પરિબળોમાં તફાવત એઝોલાની પોષક રચનામાં ફેરફાર કરી શકે છે. 

• અઝોલાના ફાયદા

1. જંગલી અને નિયંત્રિત પર્યાવરણીય પરિસ્થિતિઓમાં સરળતાથી વિકાસ કરી શકે છે.
2. ઝડપથી વિકસતા ફર્ન અને મોટા જથ્થામાં ઉત્પન્ન થાય છે.
3. વાતાવરણીય નાઇટ્રોજનને ઠીક કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે.
4. ઝીંક, આયર્ન, મેંગેનીઝ વગેરે જેવા તત્વોને દ્રાવ્ય કરવામાં મદદ કરે છે અને તેને ચોખાના છોડને ઉપલબ્ધ કરાવે છે.
5. ખેતીની જમીનમાં નીંદણને દબાવી દે છે.
6. છોડના વિકાસને ટેકો આપતા છોડના વિકાસ નિયંત્રકો અને વિટામિન્સ છોડવાની ક્ષમતા.
7. રાસાયણિક નાઇટ્રોજન ખાતરોના વિકલ્પ તરીકે ઉપયોગ કરી શકાય છે.
8. ખેતી વિસ્તારના પાણીના બાષ્પીભવન દરને ઘટાડે છે.
9. ખાતરના ઉપયોગની કાર્યક્ષમતા વધારે છે.
10. ખેતી માટે ઓછા રોકાણની જરૂર છે.
11. અન્ય પાકોની સાથે ખેતરમાં નાના વિસ્તારમાં ઉગાડી શકાય છે.
12. વાતાવરણમાં કાર્બન ડાયોક્સાઇડના સ્તરને સંતુલિત કરવામાં મદદ કરે છે.

• અઝોલાની ખેતીની પદ્ધતિઓ:

• અઝોલા ખેતી માટે જમીનની પસંદગી અને તળાવનું બાંધકામ

જમીન એવી રીતે પસંદ કરવી જોઈએ કે જેથી દેખરેખ અને નિયમિત જાળવણી શક્ય હોય. જમીનને પાણી પુરવઠો પૂરતો હોવો જોઈએ અને એઝોલાની ખેતી માટે જમીનને આંશિક છાંયો અથવા છાંયડો મળે તેવી વ્યવસ્થા ઊભી કરવી જોઈએ. સાઇટ પર પત્થરો, કાંટા અથવા પોઇન્ટેડ તત્વો ન હોવા જોઈએ અન્યથા શીટ પંચર થઈ શકે છે.

એઝોલાનો વધતો વિસ્તાર ખેતરની જરૂરિયાતને આધારે અલગ અલગ હોઈ શકે છે. 6 x 4 ફૂટના પરિમાણોનું તળાવ એક વર્ષ માટે દરરોજ 1 કિલો એઝોલાનું ઉત્પાદન કરી શકે છે. જમીનને સારી રીતે સાફ અને સમતળ કરવી જોઈએ. માટીને ખાલી કરીને ઈંટો વડે અથવા ઊંચા પાળા વડે તળાવ બનાવી શકાય છે. આ વિસ્તાર સિલ્પોલીનથી ઢંકાયેલો હોવો જોઈએ, એક પોલીથીન તાડપત્રી જે ટકાઉ હોય અને તેને ચારે બાજુ ઈંટો વડે સુરક્ષિત કરવી જોઈએ જેથી કરીને તેને જોરદાર પવન દરમિયાન ફૂંકાવાથી બચાવી શકાય. પાણીના લિકેજને રોકવા માટે શીટમાં કોઈ છિદ્રો ન હોય તેવી કાળજી લેવી જોઈએ. શેડ નેટને ટેકો આપવા માટે તળાવની આસપાસ લાકડાના થાંભલા અથવા વાંસની લાકડીઓ મુકવી જોઈએ.

અઝોલાનું ઉત્પાદન કરવું એ એક સરળ પ્રક્રિયા છે અને તે સામાન્ય ખેડૂત દ્વારા સરળતાથી કરી શકાય છે. મૂળભૂત રીતે, એઝોલા ગુણાકાર પ્રક્રિયાની બે રીત છે. તે સ્થાયી પાણી પદ્ધતિ અને નર્સરી પદ્ધતિ છે.

સ્થાયી પાણી પદ્ધતિ અથવા તળાવ પદ્ધતિ

1. 9 ઇંચની ઊંડાઈ સાથે એક કૃત્રિમ તળાવ બનાવવામાં આવે છે અને તળિયાને યોગ્ય રીતે સાફ અને સમતળ કરવામાં આવે છે. જરૂરી પરિમાણોની સિલ્પોલીન શીટ જમીન પર ફેલાયેલી છે અને યોગ્ય રીતે સુરક્ષિત છે.
2. 10-15 કિગ્રાની ફળદ્રુપ માટી ચાદર પર ફેલાવવામાં આવે છે.
3. 10 લીટર પાણી અને 1 કિલો ગાયના છાણના દ્રાવણને જમીન પર એકસરખી રીતે ફેલાવવામાં આવે છે.
4. પોષક તત્ત્વોનું સ્તર જાળવવા માટે ગાયના છાણની સ્લરી સાથે સુપરફોસ્ફેટ અથવા પાઉડર રોક ફોસ્ફેટ @ 10-20 કિગ્રા ઉમેરવામાં આવે છે.
5. તળાવ 10 સે.મી. ની ઉંચાઈ સુધી પાણીથી ભરેલું હોવું જોઈએ.
6. તળાવમાં આશરે 1 કિગ્રા એઝોલા મધર કલ્ચરને ઇનોક્યુલેટ કરવામાં આવે છે અને ખનિજ સામગ્રીને સુધારવા માટે 20 ગ્રામ સૂક્ષ્મ પોષકતત્ત્વો ઉમેરવામાં આવે છે.
7. ઇનોક્યુલેશનના 10-15 દિવસ પછી દરરોજ 1 કિલો એઝોલાની લણણી કરી શકાય છે.
8. એઝોલાના ગુણાકાર દરને જાળવી રાખવા માટે, તળાવમાં દર 5 દિવસે 10 ગ્રામ સુપરફોસ્ફેટ અને 500 ગ્રામ ગાયનું છાણ ઉમેરવું જોઈએ. તળાવમાં ખનિજ સ્તર જાળવવા માટે સૂક્ષ્મ પોષકતત્ત્વોનું મિશ્રણ સાપ્તાહિક ઉમેરવું જોઈએ.
9. 30 દિવસમાં એકવાર, પથારીની માટીને તાજી માટીથી બદલવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે જેથી પોષક તત્ત્વોની ઉણપ અને ઉચ્ચ નાઇટ્રોજનનું નિર્માણ ટાળી શકાય.
10. એઝોલાને તાજું રાખવા માટે તળાવનું પાણી પણ દર 10 દિવસમાં એકવાર બદલવું જોઈએ.
11. જો જંતુ કે રોગના કોઈ લક્ષણો જણાય તો એઝોલા કલ્ચરની સાથે માટીના પલંગને તાત્કાલિક નવી કલ્ચર અને માટીથી બદલવી પડે છે.

નર્સરી પદ્ધતિ

1. એઝોલાને મજબૂત બાંધો સાથે 50-100 ચો.મી. ના પ્લોટમાં ઉછેરવામાં આવે છે.
2. પાણીના પ્રસારને ટાળવા માટે માટીને કોમ્પેક્ટેડ કરવી જોઈએ અથવા જમીનની બાજુઓ અને તળિયાને ઝીણી માટી અને ગોબરના મિશ્રણથી પ્લાસ્ટર કરી શકાય છે.
3. નાના નર્સરી પથારીને મોટા પ્લોટ કરતાં વધુ યોગ્ય ગણવામાં આવે છે કારણ કે નાના પ્લોટમાં પવન દ્વારા એઝોલાનું ઓછું વહેતું હોય છે.
4. એક હેક્ટર જમીન માટે 4-8 કિલો સુપરફોસ્ફેટની જરૂર પડી શકે છે.
5. એકવાર પ્લોટ તૈયાર થઈ જાય, તેમાં પાણી ભરવામાં આવે છે અને જરૂરી માત્રામાં પોષક તત્વો ઉમેરવામાં આવે છે, ત્યારબાદ 2-3 દિવસ પછી તેમાં એઝોલા ઈનોક્યુલમ દાખલ કરવામાં આવે છે.
6. એઝોલા છોડના કોઈપણ તૂટેલા ભાગમાંથી ગુણાકાર કરી શકે છે. એવો અંદાજ છે કે એક વિસ્તારના 1 ચોરસ મીટરની જરૂર પડી શકે છે.
7. વરસાદી ઋતુમાં અઝોલાની ખેતી માટે સંગ્રહિત વરસાદી પાણી તળાવમાં ભરવામાં આવે છે; આ ઉત્તમ અને ઝડપી વૃદ્ધિની ખાતરી આપે છે.

• અઝોલા ખેતી માટે પર્યાવરણીય જરૂરિયાતો

1. એઝોલાને વૃદ્ધિ અને પ્રકાશસંશ્લેષણ માટે આંશિક છાંયો અને પ્રકાશની જરૂર છે. તે મુખ્યત્વે તળાવો, ખાડાઓ, ગરમ ભેજવાળી જમીનો અને ઉષ્ણકટિબંધીય પ્રદેશોમાં જોવા મળે છે. અઝોલા ખેતી માટે સૂર્યપ્રકાશની જરૂરિયાત 25-50% છે.
2. અઝોલા ખેતી માટે તેની સરેરાશ તાપમાન શ્રેણી 20-30 °C આસપાસ છે. એ નોંધવું જોઈએ કે એઝોલા 5 °C થી નીચેના તાપમાને વૃદ્ધિ પામી શકતું નથી પરંતુ -3 °C સુધી ટકી શકે છે. 5 ડિગ્રી સેલ્સિયસથી ઉપર એઝોલાની વૃદ્ધિ 5 દિવસના સમયગાળા દરમિયાન વધે છે. 35 ડિગ્રી સેલ્સિયસથી ઉપરનું તાપમાન એઝોલાના ગુણાકારના દરને ઘટાડીને તેની વૃદ્ધિને અવરોધે છે.
3. ફર્ન પાણીની અછત પ્રત્યે અત્યંત સંવેદનશીલ હોય છે, તળાવ અથવા વૃદ્ધિના વિસ્તારમાં લઘુત્તમ પાણીનું સ્તર 4 ઇંચ હોવું જોઈએ.
4. એઝોલા ખેતી માટે જરૂરી મહત્તમ સાપેક્ષ ભેજ લગભગ 85-90% છે. 60% થી ઓછી ભેજ એ વિસ્તારમાં શુષ્કતાનું કારણ બને છે અને એઝોલાની નાજુકતા વધારે છે.
5. વધતા માધ્યમનો pH 5-7 ની વચ્ચે હોવો જોઈએ. અતિશય આલ્કલાઇન અથવા એસિડિક pH એઝોલાના વિકાસ પર પ્રતિકૂળ અસર કરે છે.
6. એઝોલાની ખેતી માટે પાણીની ખારાશ 1% કરતા ઓછી હોવી જોઈએ.
7. એઝોલા તેના પોષક તત્વો પાણીમાંથી મેળવે છે અને સૌથી મહત્વપૂર્ણ તત્વ ફોસ્ફરસ છે. એઝોલાના વિકાસ માટે ફોસ્ફરસનો પૂરતો પુરવઠો અત્યંત જરૂરી છે. કેટલીકવાર તેની વૃદ્ધિ માટે પોટેશિયમ સાથે ફળદ્રુપતા પણ જરૂરી છે. ફોસ્ફરસનો ઉપયોગ વિવિધ સ્વરૂપોમાં અને વિભાજિત માત્રામાં હોવો જોઈએ જે વધતી જતી માધ્યમમાં દર બે દિવસે ઉમેરવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે ઉપયોગમાં લેવાતા ફોસ્ફરસ ખાતરો સુપરફોસ્ફેટ (56%), રોક ફોસ્ફેટ (45%) અને મેગ્નેશિયમ ફોસ્ફેટ (22%) છે. નોંધ કરો કે જ્યારે ખાતર ઉમેરવામાં આવે ત્યારે કૌંસમાંના મૂલ્યો એઝોલાના વજનમાં ટકાવારીમાં વધારો દર્શાવે છે.
8. જો એવું જોવા મળે છે કે ફર્ન ઉગતી વખતે લાલ-ભૂરા રંગનું થઈ રહ્યું છે, તો તે નાઈટ્રોજન ખાતરની અછત દર્શાવે છે અને પછી ફર્ન પર દ્રાવણ (1% યુરિયા અને 1% સુપરફોસ્ફેટ) છાંટવામાં આવે છે, અન્યથા નાઈટ્રોજન ખાતર સામાન્ય રીતે ઉપયોગમાં લેવાય છે. અઝોલા દ્વારા જરૂરી નથી.
9. એઝોલાને નદીના કાંપ સાથે મિશ્રિત સ્ટ્રો જેવા વનસ્પતિ પદાર્થોમાંથી બનેલા ખાતરનો ઉપયોગ કરીને પણ ફળદ્રુપ કરવામાં આવે છે.

• અઝોલાની લણણી

અઝોલા 2-3 અઠવાડિયાની અંદર સંપૂર્ણ રીતે વિકાસ કરી શકે છે અને તેની સંપૂર્ણ વૃદ્ધિ પછી, તે દરરોજ લણણી કરી શકાય છે. બાયોમાસ પ્લાસ્ટિકની ચાળણીઓમાં એકત્ર કરવામાં આવે છે. કોઈપણ કચરાની હાજરીને તાત્કાલિક તે વિસ્તારમાંથી દૂર કરવી જોઈએ. અઝોલાની સરેરાશ ઉપજ 6 x 4 ફૂટના પરિમાણવાળા વિસ્તારમાંથી દરરોજ 1 કિગ્રા છે. વધુ ઉત્પાદનને છાંયામાં સૂકવીને ભવિષ્યમાં ઉપયોગ માટે સંગ્રહિત કરી શકાય છે. તેનો ઉપયોગ પશુધનના ખોરાક તરીકે તાજા અથવા સૂકા સ્વરૂપમાં થઈ શકે છે. લણણી કર્યા પછી ગોબરની ગંધ દૂર કરવા માટે તેને પાણીથી સારી રીતે ધોવાની જરૂર છે. તળાવમાં સફાઈ માટે વપરાતું પાણી ખેતી માટે ફરીથી વાપરી શકાય છે.

• એઝોલા ખેતીમાં જીવાત અને રોગ નિયંત્રણ

જંતુઓ એઝોલાના વિકાસ માટે એક ગંભીર સમસ્યા છે કારણ કે તેઓ મોટાભાગે ઉનાળાની ઋતુમાં એઝોલાને સંપૂર્ણપણે નુકસાન અથવા નાશ કરી શકે છે. અઝોલાના પાંદડા પર ખવડાવનાર મુખ્ય જંતુઓ લેપિડોટેરસ, ડિપ્ટેરસ, પાયરાલિસ, માઇક્રોસ્પેક્ટા, નિમ્ફિલા અને ચિરાનોમાના લાર્વા છે. તેઓ મુખ્યત્વે મે-ઓગસ્ટ દરમિયાન ફર્ન પર હુમલો કરે છે. ડીડીટી ઇમલ્સન @ 25% અથવા મોમેન્ટ @ 20% છંટકાવ કરીને તેને નિયંત્રિત કરી શકાય છે. કેટલાક લાર્વા એઝોલાના મૂળને પણ ખવડાવે છે જેની સારવાર પેરાથીઓન અથવા ટોક્સાફીન છાંટીને કરી શકાય છે. ગોકળગાય એઝોલાના મૂળ અને યુવાન પાંદડા પણ ખવડાવે છે અને તેને યોગ્ય જંતુનાશકના ઉપયોગ દ્વારા નિયંત્રિત કરી શકાય છે. અઝોલા પર રાયમાના દ્વારા હુમલો કરી શકાય છે, ખાસ કરીને ઊંચા તાપમાને ફૂગ અને મેલાથિઓન સાથે પાતળું ડિફ્યુઝિટ અથવા ડિપ્ટેરેક્સ છાંટીને તેને નિયંત્રિત કરી શકાય છે.

આ પણ વાંચો:નિંદણને કમજોર કરવાની ભૂલ ક્યારેય ન કરશો

દિવ્યેશ આર. વાઘેલા અને પાર્થ કપુપરા

 મદદનીશ પ્રાધ્યાપક, કૃષિ ઇજનેરી વિભાગ,

પારુલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ટેકનોલોજી,

પારુલ યુનિવર્સિટી, વડોદરા- 391760 (ગુજરાત)